Ցեղասպանության կուլմինացիա. Սուրբ Սոֆիայի տաճարի վերափոխումն աշխարհիկ Թուրքիայի ավարտն է. Washington Examiner

ԵՐԵՎԱՆ, 15 ՀՈՒLԻՍԻ, Tert.am: Ամերիկյան Washington Examiner պորտալը հրապարակել է ԱՄՆ-ի Արևմտյան շրջանի Հայ դատի հանձնախմբի հասարակայնության հետ կապերի բաժնի ղեկավար Ալեքս Գալիցկիի հեղինակած հոդվածը` նվիրված Թուրքիայի իշխանությունների կողմից Ստամբուլի Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելուն:

Հոդվածագիրը նշում է, որ Թուրքիայի քրիստոնեական համայնքների համար քրիստոնեական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը նորություն չէ, սակայն Սուրբ Սոֆիայի տաճարի դեպքն առանձնահատուկ ծայրահեղ է:

Գալիցկին նշում է, որ որպես Հռոմեական կայսրության առաջին քրիստոնեական տաճար՝ Սուրբ Սոֆիան հանդիսանում է քրիստոնեական աշխարհի ամենասուրբ վայրերից մեկն ու հին քրիստոնեական քաղաքակրթության սիրտը: Այն մզկիթի վերածելն ավելին է, քան սադրանք, այն իրենից ներկայացնում է Թուրքիայի հրաժարվելն աշխարհիկությունից:

Սուրբ Սոֆիան առաջին անգամ մզկիթի է վերածվել 1453-ին, Օսմանյան կայսրության ձեռքով, Բյուզանդական կայսրության պարտությունից հետո: Այն դարձավ Անատոլիայի բնիկ ժողովրդի նվաճման խորհրդանիշ և նշանավորեց քրիստոնեական հալածանքների դարաշրջանի մեկնարկը, որի գագաթնակետը հանդիսացավ 1,5 միլիոն հայերի և ևս 1,5 միլիոն հույների, ասորիների և այլ քրիստոնյա փոքրամասնությունների ցեղասպանությունը 1915-1923 թվականներին:

Ցայսօր Թուրքիան հերքում է մարդկության դեմ ուղղված այս պատմական ոճրագործությունը` մշակութային ցեղասպանության շրջանակում փորձելով ջնջել տարածաշրջանից հայկական, հունական և ասորական քաղաքակրթության ներկայությունը:

Առաջին աշխարհամարտի ավարտից և Օսմանյան կայսրության անկումից հետո Թուրքիայի Հանրապետության աշխարհիկ հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը տեսավ, որ մզկիթ դարձված տաճարը վերածվել է «բոլոր քաղաքակրթությունների հուշարձանի», և այն վերածեց թանգարանի: Աթաթուրքի ժեստն ուղղված էր արտաքին աշխարհին իր երկրի աշխարհիկությունը ցույց տալուն, ինչպես նաև քրիստոնյա ժողովուրդների նկատմամբ իրականացված ցեղասպանության կոծկմանը:

Եթե Սուրբ Սոֆիայի տաճարի` մզկիթի վերածումը խորհրդանշում էր քրիստոնեության պարտությունը, ապա այն թանգարան դարձնելը վկայում էր Թուրքիայի Հանրապետության` սեփական քրիստոնեական համայնքներին պատմության տարեգիրք ուղարկելու ցանկության մասին:

Հոդվածագիրը նշում է, որ Թուրքիայի նեոօսմանյան նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հրամանով Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելը Թուրքիայում իրականացվող ավելի քան 100-ամյա քրիստոնեական ցեղասպանության գագաթնակետն է:

Հարյուրամյակներ առաջ Թուրքիայի քրիստոնեական համայնքները կազմում էին երկրի բնակչության 20%-ը, այժմ կազմում են ընդամենը 0,2%-ը՝ ընդամենը 200 000 մարդ: Մզկիթի վերածումը վկայում է ավելի ու ավելի սարսափելի իրականության մասին: Իսկ հայերի համար, որոնք Թուրքիայում մնացած միակ քրիստոնեական խոշոր համայնքն են, ցեղասպանության սարսափներն ու հայկական քաղաքակրթության ոչնչացումը մինչև հիմա էլ զգալի են:

Ցեղասպանությունից հետո շատ հայկական եկեղեցիներ և պատմական վայրեր նույն ճակատագրին են արժանացել, ինչ Սուրբ Սոֆիայի տաճարն Աթաթուրքի` երիտասարդ հայկական պետության և հայ ժողովրդի մնացյալ հատվածի դեմ իրականացված արշավների շրջանակում:

Կարսում գտնվող 10-րդ դարի լքված եկեղեցին կարճ ժամանակ ծառայել է որպես նավթի պահեստ, հետո արդեն որպես թանգարան՝ մինչև 1993 թվականը, երբ այն վերածվեց մզկիթի: 19-րդ դարում Գազիանթեփում կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին 20-րդ դարի մեծ մասում ծառայել է որպես բանտ, իսկ 1980 թվականին այն վերածվեց մզկիթի:

Հայաստանի և Թուրքիայի փակ սահմանին գտնվող Անիի 11-րդ դարի եկեղեցին (նախագծված հայ ճարտարապետ Տրդատի կողմից, որին հանձնարարված է եղել նաև գլխավոր վերափոխումները կատարել Սուրբ Սոֆիայի տաճարում երկրաշարժից հետո) թուրք ազգայնականներն օգտագործել են որպես քաղաքական հավաքների վայր, իսկ Թուրքիայի մշակույթի նախարարությունը 2010-ին այստեղ մահմեդական աղոթքի թույլտվություն էր տվել:

Գալիցկին իր հոդվածը եզրափակում է եզրակացությամբ, որ Թուրքիան, Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելով, հրաժարվում է աշխարհիկությունից և իր ձգտումներից դեպի Եվրոպա, որին ավելի վաղ ամուր կառչած էր:

Հիշեցնենք, որ Սուրբ Սոֆիայի պատմությունը սկսվում է հռոմեացի կայսր Կոստանդիանոս Ա Մեծի օրոք: Նա է 324 թվականին հիմնել Կոստանդնուպոլիսը որպես կայսրության մայրաքաղաք: 326-ին Կոստանդիանոսը մայրաքաղաքում կառուցեց առաջին եկեղեցին Սուրբ Սոֆիայի անունով՝ Կոստանդնուպոլսի Օգոստոսյան հրապարակում: Սկզբնական շրջանում այն կոչվում էր Մեծ եկեղեցի, քանի որ չափերով գերազանցում էր Կոստանդնուպոլսի իր ժամանակակից մյուս եկեղեցիներին: Իսկ Սուրբ Սոֆիա անվանումը կառույցին տրվել է ավելի ուշ: Տաճարն առաջին անգամ հրդեհվեց 404 թվականին՝ ժողովրդական ապստամբության ժամանակ: 532 թվականի Թեոդոսիոսի վերակառուցած տաճարը կրկին կործանվել է հրդեհի պատճառով: Հրդեհից քառասուն օր անց Բյուզանդիայի կայսր Հուստինիանոս Ա-ն պատվիրեց դարձյալ վերակառուցել Սուրբ Սոֆիայի տաճարը, վերակառուցումը տևեց 532-537 թթ.:

1453թ-ին Բյուզանդական կայսրության անկումից հետո տաճարը վերածվել է մզկիթի: 1935թ-ին Թուրքիայի կառավարության որոշմամբ, որը ստորագրվել է ժամանակակից թուրքական պետության հիմնադիր Քեմալ Աթաթուրքի կողմից, տաճարը դարձել է թանգարան, կառույցի պատերը մաքրվել են որմնանկարներից և խճանկարներից: 1985թ-ին տաճարն ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում: