Զարուհի Հովհաննիսյանն ու հայ քաղկեդոնական հուշարձանները

Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանն իր ֆեյսբուքյան էջում գրում է.

«Ընդդեմ կանանց նկատմամբ բռնության» կոալիցիայի համակարգող Զարուհի Հովհաննիսյանը, շոշափելով սևամորթի հետ հայուհու ամուսնության խնդիրը, իր բնութագրմամբ «գրագիտության պակասը» լրացնելու նպատակով, ըստ մեզ, բոլորովին անհարկի անդրադարձ է կատարել նաև նյութական մշակույթի հայ քաղկեդոնական ժառանգությանը և նշել, թե «Օրինակ Լոռվա մարզի հուշարձաններում կան քաղկեդոնական եկեղեցիներ, և հայերը դա համարում են ազգային ժառանգություն, ու մտքներով անգամ չի անցնում, որ դա օրինակ բյուզանդական մշակույթի տարրեր ունի կամ վրացական եկեղեցի է»:

Այս արտահայտությունը, իհարկե, որևէ նորություն չի պարունակում: Այն բազմիցս հնչեցրել են ու շրջանառել վրացի հեղինակները, բայց քանի որ, ըստ էության, առաջին անգամն է, երբ ի դեմս Զ. Հովհաննիսյանի՝ արդեն նաև հայկական կողմում է գտնվում անձ, որ հետևում է վրաց պատմագիտության և մշակութաբանության մեջ զուտ քաղաքական նպատակներով առաջ քաշված կեղծ ու հակագիտական պնդումներին, ուստի և անհրաժեշտություն է զգացվում որոշ պարզաբանումների:
Եվ այսպես, սկսած Զ դարի վերջերից, ի դեմս քաղկեդոնականությանը հարած և որպես հակաթոռ կաթողիկոսանիստ հիմնված Ավանի տաճարի, և է՛լ առավել՝ Քաղկեդոնի ժողովի ընդունած ուսմունքի գաղափարաբանությունը 633 թ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի մակարդակով ընդունելուց և պաշտոնապես ճանաչելուց հետո Հայաստանում կառուցվել են այդ ուսմունքի գաղափարաբանությամբ և ծիսակարգով թելադրված բազմաթիվ տաճարներ, եկեղեցիներ:

Քաղկեդոնական ուսմունքին հետևելու, նրա որդեգրած գաղափարաբանությամբ առաջնորդվելու ազդեցությունն ու նրա ակնառու դրական արդյունքն առանձնապես ներկայացման կարիք չունեն. բավական է միայն մտաբերել այդ ուսմունքի տիրապետության ժամանակաշրջանում (633-726 թթ.) ստեղծված նյութական մշակույթի արժեքների թեկուզ մի փոքր մասը (Զվարթնոց, Արուճի տաճար, Թալինի կաթողիկե, Բագրևանդի Սբ. Հովհաննու, Մրենի տաճարները և այլն) և Հայրենիքի պատմական աշխարհագրության գիտության հիմնադիր Անանիա Շիրակացու՝ բնավ ոչ պատահական հենց Է դարի ծնունդ լինելը: Սա մեր պատմության այն եզակի ժամանակահատվածն է, որ դարերի հեռավորությունից գնահատվել ու բնորոշվել է որպես Ոսկեդար:
Ը դարում Հայաստանում դարձյալ սկսեց քաղկեդոնականության զորացումը, սակայն այս անգամ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը ոչ միայն չհարեց, այլև սկսեց պայքար մղել այդ ուսմունքի և այն ընդունած գործիչների դեմ: Այս իրավիճակում բոլոր այն հայերը, իսկ դրանք երբեմն ոչ թե միայն առանձին հոգևոր կենտրոններ էին, այլ հարյուրավոր գյուղերով ամբողջ գավառներ, ովքեր քաղկեդոնականություն էին ընդունում, ակամա հայտնվում էին հայ առաքելական եկեղեցու տիրապետության ծիրից դուրս, որոնց տրոհված ուժերը, սակայն, չբավարարեցին հայ քաղկեդոնական առանձին (օրինակ՝ հակաթոռ, ինչպես Զ դարում) կաթողիկոսություն ստեղծելու համար: Նման իրավիճակից անմիջապես օգտվեց քաղկեդոնականությանն անդավաճան հետևորդ մնացած և այդու բավականաչափ հզորացած Վրաստանը, որը, ըստ էության, անտեր մնացած հայ քաղկեդոնական հոգևոր կենտրոնները, որոնք իրենց գյուղերով երբեմն ամբողջ գավառներ էին կազմում, ենթակայեցրեց իր եպիսկոպոսական թեմերին կամ վրաց քաղկեդոնական (ուղղափառ) եկեղեցու գերիշխանության և գերակայության ներքո կազմավորեց վրաց նոր եպիսկոպոսական թեմեր: Այստեղ «վրացը» կարելի է, անշուշտ, չակերտների մեջ դնել, քանի որ Գուգարքում, Տայքում, Բարձր Հայքում և Այրարատում գտնվող վրաց եկեղեցու նորընծա շատ թեմեր կամ համայնքներ ոչ միայն չունեին վրացի ազգաբնակչություն, այլև դրանք ընդհանրապես զուտ հայաբնակ հայաստանյան տարածաշրջաններ էին:

Ձգտումը դեպի քաղկեդոնականություն հայոց մեջ բավականաչափ սաստկացավ ԺԳ դարի սկզբներին, երբ վրաց ծառայության մեջ գտնվող Զաքարյան իշխանների գլխավորությամբ հայ-վրացական միացյալ զինված ուժերը սկսեցին մեկը մյուսի հետևից սելջուկներից ազատագրել Հայաստանի գավառները: Բանն այնտեղ հասավ, որ քաղկեդոնականություն, որ այդ ժամանակ արդեն պարզապես այս տարածաշրջանում անվանվում էր վրացադավանություն, ընդունեց նաև իշխանապետ եղբայրներից Իվանեն:
Դրությունը, սակայն էապես փոխվեց ԺԴ դարի կեսերից և մանավանդ ԺԵ դարում, երբ քաղկեդոնականության ջահակիր երկիր Բյուզանդիան շարունակական թուլացմամբ մեր տարածաշրջանում էապես կորցրեց նախկին քաղաքական ազդեցությունը, ապա 1453 թ. ընդհանրապես վերացավ պատմության թատերաբեմից, իսկ Վրաստանն էլ, տրոհվելով մանր թագավորությունների, էապես կորցրեց հայ քաղկեդոնականների վրա ունեցած նախկին ազդեցությունը: Այս ամենի հետևանքով արդեն ԺԴ դարի 2-րդ կեսին ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ քաղկեդոնականացած հայերի համար այլևս քաղկեդոնական մնալը դարձել էր անիմաստ, քանի որ այն այլևս որևէ առավելություն չէր տալիս դավանողին (ժամանակակից բնութագրմամբ այլևս ոչ պրիստիժ էր և ոչ էլ մոդա):

Հենց այս կացությամբ է պայմանավորված, որ ինչպես քաղկեդոնականի վերափոխված, այնպես էլ հենց որպես քաղկեդոնական կառուցված հարյուրավոր եկեղեցիներ, սկսած ԺԴ դարի սկզբներից, մեկը մյուսի հետևից, իսկ ԺԵ դարում արդեն պարզապես զանգվածաբար վերաօծվում էին որպես հայ առաքելական եկեղեցիներ, իսկ նրանց սպասարկող հոգևորականությունն ու համայնքներն էլ հենց նախկին հայ քաղկեդոնականներն էին կամ այլ խոսքով՝ վրացադավան հայերը: Փաստացի «դարձի» գալու ընթացքն այն աստիճան համընդհանուր է եղել, որ արդեն ԺԸ դարում վրաց եկեղեցու թեմերին կցված հայաստանյան հայաբնակ գրեթե ոչ մի բնակավայր կամ հոգևոր կենտրոն չէր մնացել (բացառությամբ Ախթալայի, այն էլ՝ տեղում ուղղափառ հույն ազգաբնակչության առկայության շնորհիվ): Ընդ որում, առաքելադավանների տիրապետությանն էին անցել ոչ միայն ի սկզբանե հայ առաքելական, ապա քաղկեդոնականների ձեռքն անցած (օրինակ՝ Քոբայրի վանքը), այլև ի սկզբանե հենց որպես քաղկեդոնական ուսմունքի հոգևոր հաստատություն հիմնված վանքերը (օրինակ՝ Խուճապ, Կիրանց և այլն), իսկ քաղկեդոնական այն վանքերն ու եկեղեցիներն էլ, որոնք հայ առաքելականները չէին կարողացել տիրություն անել, թափուր մնալով ամայացել ու ժամանակի մեջ ավերվել էին:

Վերը շարադրվածից հետևում է, որ Հայաստանում քաղկեդոնականությունն արձանագրվել է երկու հիմնական փուլերով: Առաջինը՝ Զ դարի վերջերից (պաշտոնական ճանաչումով՝ 633 թ.-ից) մինչև 726 թ. և այն ընդգրկել է ողջ երկիրը և երկրորդը՝ Թ դարի վերջերից մինչև ԺԴ դարի սկզբները, սակայն այլևս սոսկ առանձին հոգևոր կենտրոնների շուրջ համախմբված համայնքների կամ առավելագույնս որոշ գավառների մակարդակով:
Ասվածից հետևում է նաև, որ թե՛ Թ-ԺԴ դարերում քաղկեդոնականացած հայերի կողմից հիմնված և կառուցված հոգևոր կենտրոնները և թե՛ ավելի վաղ ժամանակներում ստեղծված, բայց նշյալ ժամանակաշրջանում հայ քաղկեդոնականների տիրապետությանն անցած բոլոր կառույցները հայաշեն են: Դրանցից շատերն իրենց ստեղծման հայտնի պատմություններով վերաբերում են հայազգի իշխանական տոհմերին և մարմնավորում ու արտահայտում են հայ ճարտարապետական և ճարտարագիտական մտքի՝ դարավոր փորձառությամբ կուտակված ձեռքբերումները: Իհարկե, վրաց եկեղեցու թեմերին կցված լինելու ժամանակաշրջանում բազմաթիվ եկեղեցիների որմերին փորագրված արձանագրությունների լեզուն եղել է պարտադրված վրացերենը: Դրանք ինքնին կարող են համարվել վրաց դպրության հուշարձաններ, սակայն նույն ժամանակ այդ արձանագրությունները լույս են սփռում հայ ազգի՝ քաղկեդոնականությանը հարած հատվածի պատմության վրա և ուշագրավ են՝ սկսած նրանից, որ դրսևորվել են օտար լեզվին բավարար չափով չտիրապետելու պատճառով թույլ տրված շարահյուսական և քերականական այնպիսի սխալներով, որպիսիք մայրենիի իմացությամբ չէր կարող թույլ տալ որևէ վրացազգի հեղինակ, մինչդեռ վրացերեն արձանագրող հայերը զերծ չեն մնացել այդօրինակ սխալներից (ի դեպ, նույնպիսի սխալներ առկա են հայ կաթողիկեների կողմից ստեղծված լատիներեն արձանագրություններում):

Ինչ վերաբերում է ճարտարապետության հատկապես հարդարանքի տարրերին, ապա դրանք մշակութային փոխազդեցություններ են, որ հանդիպում են ողջ աշխարհում, բայց դրանցով չէ, որ որոշվում է տվյալ հուշարձանի մշակութային (ազգային) պատկանելությունը: Այսինքն, օրինակ, վրաց իրականության մեջ էլ շատ հուշարձաններում, պայմանավորված հայ քարգործ վարպետների մասնակցությամբ (նույնիսկ հայերենով թողած շինարարական արձանագրությունների գոյության պարագայում), առկա են հայ ճարտարապետությանը և հատկապես հարդարանքի գեղարվեստական լուծումներին հարիր տարրեր, սակայն, դրանցով հանդերձ, այդպիսիք շարունակում են մնալ որպես վրաց ճարտարապետության հուշարձաններ:
Ամփոփելով վերոշարադրյալը՝ հարկ եմ համարում ընդգծել, որ միջնադարյան հայ ճարտարապետության մեջ քիչ չեն այնպիսի հուշարձանները, որոնցում առկա են հարևան տարբեր ազգերի մշակութային որոշակի ազդեցություններ (երևույթ, որն անշուշտ փոխադարձ է, ուստի ընդհանրապես ավելի ճիշտ է խոսել փոխազդեցությունների մասին): Մասնավորապես քաղկեդոնական հուշարձաններում, ինպես նշել է Զ. Հովհաննիսյանը, այո՛, առկա են նաև «բյուզանդական մշակույթի տարրեր» (հատկապես հարդարանքի լուծումներում և ինչու չէ, նաև վրացական ճարտարապետությանն աղերսվող որոշ դրվագներ), սակայն այդ ամենը չի կարող հիմք ծառայել հուշարձանն իր ստեղծման մշակութային միջավայրից դուրս ընկալելու համար: Այդպիսիք բոլոր առումներով եղել են և մնում են որպես հայ ճարտարապետության ուրույն հուշարձաններ:

Հենց սրանով էլ պայմանավորված՝ միանգամայն անհիմն են ինչպես վրացի հեղինակների՝ այս դաշտում արտահայտած բազում հավակնությունները, այնպես էլ Զ. Հովհաննիսյանի ակնարկը, որ ի դեմս հայ քաղկեդոնական հուշարձանների՝ իբրև թե գործ ունենք հայկական համարված վրացական հուշարձանների հետ: