«Յուրաքանչյուր մարդ եզակի է որպես սուբստանցիա, հնարավոր չէ նրան փոխարինել»

ԵՐԵՎԱՆ, 13 ԱՊՐԻԼԻ, Irates.am: Արցախաբնակ գրող, լրագրող, ԱՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ ՄԱՐՏԻՐՈՍ ՈԲՆԻ (ՀԱՄԼԵՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ) «Մոմերն իզուր են այրվել մեղքերիս համար» վիպակին առիթ ենք ունեցել ծանոթանալու Գրքի երևանյան փառատոնի շրջանակում՝ «Ոգի-Նաիրի» հրատարակչության տաղավարում: Փոքրածավալ այս վիպակն ընթերցելուց հետո փորձեցի գտնել հեղինակի այլ գործեր ու հենց իրեն՝ հեղինակին: Հարցերը, որոնց սիրով համաձայնեց պատասխանելու Համլետ Մարտիրոսյանը, վերաբերում են վերոնշյալ գրքին, գրողի ու նրա գրականության հանրահռչակման խնդրին և` ոչ միայն: Զրույցի երկրորդ մասում մեր ժամանակի առանցքային խնդիրներ են՝ հեղափոխական Հայաստան, Արցախյան հիմնահարց, պատերազմ և խաղաղություն:

– Ինչու՞ Ոբն, որքան գիտեմ, այդ անվանումը տեղանվան հետ է կապված:

– Այո, իրավացի եք. Ոբնը պատմական Սյունիքի Բաղք գավառում գտնվող գյուղ է եղել, որի ավերակները ցայսօր էլ տեսանելի են ստվերախիտ անտառում։ Ալիշանի մոտ այն հիշատակվում է Ոպն ձևով։ Ստ. Օրբելյանը նույնպես իր աշխատության մեջ այդ գյուղի մասին նշում է, որ Տաթևի վանքին տարեկան վեց դահեկան հարկ էր մուծում։ Եվ, քանի որ եղել է իմ ծննդավայրին մերձակա, ուզեցի այդ տեղանունը փրկել։ Ինձ չի մտահոգում` որքանով է այն բարեհունչ որպես գրական անուն` լսել եմ նաև նման կարծիքներ։ Ոբնի հետ կապված հանգամանալից խոսել եմ իմ «Երկերի» երկրորդ հատորում` «Ինձ հասկանալու փորձ» էսսեի մեջ։

– Մոմեր և մեղքեր: Սովորաբար լինում են մեղքերը, հետո մոմերը: Ձեր նշած դեպքում փրկության հույս չի՞ մնում:

– Համաձայն եմ, որ սկզբում եղել է մեղքը, հակառակ դեպքում, մարդն այս աշխարհ չէր գա լացելով։ Սկսած այն պահից, երբ կտրում են նորածնի պորտալարը, մեղքը բնավորվում է մարդու մեջ։ Մարդն իր կյանքի ընթացքում բազմաթիվ մոմեր է վառում ապաշխարելու նպատակով, և եթե նույնիսկ Աստված թողություն է տալիս, միևնույն է, մեղք գործած հոգին դրանից չի վեհանում։ Հանցագործը պատժվում է իր գործած հանցանքի համար, և կրելիք պատժաչափը նրան ամենևին էլ չի ազատում գործած մեղքից։ 15-րդ դարի իտալացի գեղանկարիչ Թոմազո Մազաչոն Սանտա Մարիա դել Կարմինե եկեղեցու բռանկաչիի կապելլայում մի որմնանկար ունի` «Արտաքսում դրախտից». առաջին պահին կարծում ես, թե հրեշտակապետն է նրանց դուրս քշում, իրականում Ադամն ու Եվան ինքնակամ են հեռանում դրախտից` գիտակցելով, որ իրենց գործած մեղքի պատճառով արժանի չեն դրախտում ապրելու։

– Գրքում 90-ակաների վերհուշ կա՝ մութ, ցուրտ, քաղց, պատերազմ և մեկ մարդու կյանքի պատմություն: ՈՒթ տարի անց հերոսը դարձյալ մթի մեջ էր, նաև` ուղիղ իմաստով. բնակարանի էլեկտրասնուցումն անջատված է, քանի որ վճարել դժվարանում է: Օտարության զգացում ունի՝ ծնողների հավերժական բացակայության գիտակցումից: Արփիկն այդ դատարկությունը, մութը լցնելու միջո՞ց էր:

– Մարկեսը ստեղծագործության մեջ մեծ տեղ էր տալիս անհրաժեշտ մանրուքներ գտնելուն, այս իմաստով Ձեր նշածները` 90-ականների ցուրտը, մութը, քաղցը, պատերազմը և այլն, ինձ պետք են եղել, որպեսզի ընթերցողին վիպակը լավագույնս պատկերացում տա իմ «հերոսի» գործած մեղքի չափի մասին, միևնույն ժամանակ նրա արարքը լինի ճշգրիտ, համոզիչ։ Ինչ վերաբերում է Արփիկին, նա իմ «հերոսի» փորձությունն էր։ Հիշու՞մ եք` գրքում կա այսպիսի միտք. «Մինչդեռ հենց նա էր (Արփիկի ամուսինը – Մ.Ո.) որ չէր թողել ձմռան մի գիշեր սատկեմ ձյուների մեջ», իսկ ինքը հետո կենակցել է Արփիկի հետ։ Իսկ ամենակարևորը` ամբողջ այդ պատմությունը տեղի է ունեցել իր հայրական օջախում։ Ի դեպ, նախքան իր հոգևոր անկումը, նա համարում էր, որ յուրաքանչյուր մարդու համար աշխարհի կենտրոնը իր հայրական օջախն է, երկրագունդը պտտելու իր հենման կետը։ Այնինչ, հոր հոգեհացից մնացած օղին խմելուց հետո է Արփիկի հետ… Չեմ ուզում ծավալվել։ Եվ թող անհամեստ չհնչի, եթե ասեմ` վիպակը բազմաշերտ է, խորքեր ունեցող։ Մեկ ընթերցանությամբ թվում է, թե ամբողջովին մարսեցիր, իրականում այդպես չէ, քանի որ յուրաքանչյուր բառը, պատկերը, համեմատությունը կիրառվել է որոշակի նպատակով։ Այլ կերպ ասած` պետք չէ կարդալ միայն սյուժեն, հարկավոր է տեսնել տողատակերը։ Այստեղ է իմ ասելիքը, իսկ սյուժեն ինձ համար ընդամենը միջոց է, այն հիմնապատը, որի վրա կառուցել եմ ասելիքս։ Ոչ միայն այս վիպակի մեջ, իմ մյուս գործերում էլ այդպես է։ Հարցնում եք` Արփիկը դատարկությունը, մութը լցնելու միջո՞ց էր։ Պիտի առարկեմ Ձեզ, քանի որ, ըստ իս, դատարկությունը լցնել հնարավոր չէ։ Եվ մտայնություն եմ համարում տարածված այն միտքը, թե անփոխարինելի մարդ չկա։ Հակառակը կպնդեմ, քանի որ յուրաքանչյուր մարդ եզակի է որպես սուբստանցիա, հնարավոր չէ նրան փոխարինել։ Կարելի է լինել նրանից լավը, նրանից վատը, բայց փոխարինել` ոչ։ Առավել ևս, երբ մարդը հեռանում է աշխարհից, ոչ ոք և ոչինչ չի կարող լցնել այն դատարկությունը, որ մնում է տվյալ մարդուց հետո։ Պարզ օրինակ բերեմ. ենթադրենք, Դուք գտնվում եք երիցուկի դաշտում, որտեղ հազարավոր երիցուկներ կան, բայց, միևնույն է, դաշտում չկան այն երիցուկները, որոնք այդ պահին Դուք քաղել ու փնջել եք։ Չգիտեմ` տեսե՞լ եք արդյոք Խոսե Ջովաննիի «Երկուսը քաղաքում» կինոնկարը։ Ֆրանսիական ֆիլմ է` Ալեն Դելոնի, Ժան Գաբենի դերակատարմամբ։ Այդ ֆիլմը հենց մեր թեմայի մասին է։ Եվ, գիտե՞ք, հզոր է ֆիլմի ավարտը, երբ իր պաշտպանյալի մահապատժից հետո ամայի փողոցով միայնակ գնում է Ժան Գաբենը, ապա էկրանին սև ֆոն է հայտնվում։ Դա հենց Ձեր ասած մութն է, Ձեր ասած դատարկությունը։ Գուցե փոքր-ինչ շեղվում եմ, բայց պիտի ասեմ. մի անգամ լրագրողուհիներից մեկը հարցրեց, թե ինչու եմ ես իմ համարյա բոլոր ստեղծագործությունները նվիրել ընկերներիս, բարեկամներիս։ Իրոք այդպես է, նա ճիշտ էր նկատել։ Բանն այն է, որ բոլոր այն մարդիկ, ովքեր կան կամ եղել են իմ կյանքում, ոչ ոք չգիտի նրանց մասին։ Իսկ ես, օրինակ, հաճախ եմ կարոտում վաղամեռիկ ընկերոջս` գրականագետ Վաչե Եփրեմյանին, պայծառ մտավորական էր։ Աշխարհը չգիտի, թե ի՛նչ է կորցրել ի դեմս Վաչեի։ Փոխարենը, ես գիտեմ, թե ինչ եմ կորցրել։ Եվ ուրեմն, իմ վիպակներից մեկը` «Ես, ծնողներս և իմ մահը», նվիրել եմ Վաչե Եփրեմյանի հիշատակին. «Դժոխքից եկածին հարցեր չեն տալիս» վեպս նվիրել եմ ծնողներիս հիշատակին, «Թողեք ապրեմ» գիրքս նվիրել եմ ազատամարտիկ եղբորս հիշատակին, և այսպես շարունակ։ Ցանկությունս է` նրանք գոնե այդպես լինեն ինձ հետ, գոնե այդպես ապրեցնեմ նրանց։

– «Եվ իմ անօգնական, խեղճ անզորությունից, հենց իր կողքին էլ նստած, սկսեցի հուսահատ հեկեկալ՝ ողբալով մեր երկուսի մահը»: Անձի երկվության խնդի՞ր է բարձրացվում, թե՞ զգուշացում է ընթերցողին, որ ինչ-որ պահի, անսպասելի կարող է կորցնել մարմին ու հոգի:  

– Խոստովանեմ, որ լավն են Ձեր հարցերը։ Այո, իհարկե, կա և՛ անձի երկվության հարցադրում, և՛ ընթերցողին ուղղված յուրովի զգուշացում։ Ես մեկը մյուսից չեմ տարանջատում: Իմ հերոսի կործանման պատճառը բոլորովին էլ այն չէ, որ նա գինովցած էր, որ գիշերն էր ճամփա ընկել… Նրա կործանումը սկսվել է այն պահից, երբ սկսեցին կորսվել հոգևոր արժեքները։ Վիպակում 5-ից ավելի անգամ նշվում է «քարանձավ» բառը, ինչի հետ նա նույնացնում էր իր հայրական օջախը։ Ավելին, Արփիկին սպասելիս խոստովանում է, որ «ներկա դեպքում դա (բնակարանում տիրող մթությունը-Մ.Ո.) լավ էր այնքանով, որ հեռուստացույցի կողքի սեղանի վրայից ինձ նայող ծնողներիս մեծադիր լուսանկարները չէի տեսնում»։

Համաձայնեք, որ շատ ավելի վատ է, երբ մեղք ես գործում` գիտակցելով արարքդ։ Հիշու՞մ եք` վիպակի վերջում կա այսպիսի տեքստ. «Ինչպես տարիներ առաջ, մտքիս մեջ մեր տան դուռը մի կողմ գնաց ու բացվող դռան շրջանակում տեսա մորս` բումազե սպիտակ գիշերանոցով, որի վրա մանր կապույտ ծաղիկներ կային… Գրկել ուզեցի ձյուներում ծաղկած մանուշակները, սակայն մայրս ընկրկեց։ ՈՒ ցնդեց տեսիլքը»։

Մահացած մայրը, որ հայտնվել է իբրև տեսիլք, այս անգամ թույլ չտվեց, որ որդին իրեն գրկի, ինչպես եղել էր տարիներ առաջ։ Չէ, այս մարդը, հաստատ, պիտի կործանվեր, նա ուրիշ ելք չուներ։ Մի նմանատիպ կերպար էլ ունեմ իմ «Սալամանդրը» պատմվածքի մեջ, որը լույս է տեսել 1987 թվականին։ Այստեղ էլ Մարատ անունով կալանավորն է փորձում փախչել, բայց ոչ սպանության համար իրեն տրված պատժից խուսափելու համար, որքան իր մեղքից ազատվելու նպատակով։ Եվ ի՞նչ է անում, մտնելով կոյուղու խողովակի մեջ, իսկ խողովակը մեծ տրամաչափի էր, փորսուղ տալով մտադիր էր դուրս գալ պարսպի մյուս կողմը, որտեղ կոյուղաջուրը թափվում էր գետը։ Բայց իր վախճանն է գտնում կոյուղու խողովակի մեջ, ոչ այն պատճառով միայն, որ խողովակի բերանը ճաղապատված էր. գործած մեղքերից մարդը ազատվել կարող է, երևի թե, միայն հոգին ավանդելիս:

– Ի՞նչ կասեք գրող-ընթերցող կապի մասին: Ի՞նչ «մեխանիզմներ» են կիրառվում գիրքը ընթերցողին հասցնելու համար՝ շնորհանդեսներ, մամուլի արձագանք, գրականագիտական հոդվածներ, գովազդ հեռուստատեսությամբ, սոցցանցերում: Թե՞, ըստ էության, առաջին հերթին դեր են խաղում գրողի անցած ուղին և անունը:

– Համո Սահյանի տողը հիշեցի` ժամանակները խառն են ու խրթին. ասվել է տարիներ առաջ, բայց շատ արդիական է մեր օրերի համար, երբ արժեհամակարգ է փոխվել, փոխվել են մարդու ընկալումները, վերաբերմունքը արվեստի, գրականության նկատմամբ։ Այսինքն, մեր օրերում կազմակերպվող շնորհանդեսները, հրատարակվող հոդվածը, գրախոսությունը այս կամ այն գրքի մասին դեռևս տվյալ գրքի որակի երաշխիք չեն, թեպետ, ինչ խոսք, մասսայականացման առումով նկատելի դերակատարություն են ունենում։ Ցավով պիտի փաստեմ, որ մեր օրերում չափազանց շատացել են գրականության делец-ները, այդ բառը դիտավորյալ եմ ռուսերեն ասում։ Այստեղից էլ գրական առատ խոտանը։ Ավելորդ համեստություն չեմ անում, ինձ հետ կապված ասում եմ այն, ինչ կա, ինքս եմ ինձ հեռու պահում այդ ամենից` շնորհանդեսներից, երեկոներից, ծափերից, ծնծղաներից։ Երբևէ ինձ թույլ չեմ տվել նման հարցերով դիմել որևէ մեկին կամ նախաձեռնություն ցուցաբերել։ Չեմ կարծում, թե դա հեղինակի անելիքն է։ Բայց և ասեմ, որ, հարգելով ընթերցողներիս, եթե իրենք ցանկացել են հանդիպել ինձ, քննարկել այս կամ այն գիրքս, չեմ մերժել, գնացել եմ հանդիպման։ Կարծում եմ` գրողի անելիքը վերջանում է ստեղծագործության տպագրությամբ, մնացած բաների հետ ինքը գործ չունի, դրանք այլ տարածքներ են։ Մինչդեռ շատերին գիտեմ, ովքեր իրենց գրքի մասին հոդված են պատվիրում, թարգմանիչ են գտնում և այլն, և այլն։ Ինչ վերաբերում է գրողի ունեցած հեղինակությանը, միանշանակ այն մեծ դերակատարություն է ունենում գրքի վաճառքի հարցում։ Այդպես եմ կարծում։

– Երևանյան գրախանութներում Ձեր գրքերը վաճառվու՞մ են, շնորհանդեսներ լինու՞մ են:

– Երևանյան գրախանութներում, միանգամից ասեմ, երբևէ վաճառքում չեն եղել իմ գրքերը։ Գրքի տպաքանակը սովորաբար լինում է 250 օրինակ, ես էլ դրանց հիմնական մասը նվիրում եմ ընթերցողներիս։ Օրինակ, եղել է, որ անծանոթ մեկը փողոցում մոտեցել և ասել է, որ ծանոթ է իմ գրվածքներին, բայց չունի իմ վերջին գիրքը։ Ընծայագրել եմ, նվիրել։ Եվ սա եզակի դեպք չէ։ ՈՒզում եմ ասել` այդ 250 օրինակից տակը բան չի մնում, որ երևանյան գրախանութներ ուղարկվի։ Առավել ևս, որ դա ինքս պիտի անեմ, իսկ դա իմ անելիքը չէ։ Խորհրդային երկրում հեղինակ-հրատարակչություն-գրախանութ-ընթերցող կառույցը հստակ աշխատում էր, մեզ մոտ` Արցախում, այսօր այդ խնդրի լուծման նշույլն իսկ տեսանելի չէ։ Դե բնական է. եթե երևանյան ընթերցողը ծանոթ չէ իմ գրքերին, Ձեր ասած շնորհանդեսներն էլ Երևանում լինել չեն կարող։ Եվ լավ է, որ չեն լինում։ Սա Ձեր ականջին եմ ասում։ Շնորհանդեսային բառը կշիռ չունի, ընդհանրապես խոսքն այսօր արժեզրկվել է մեր իսկ մեղքով։ Հետևաբար, գնալ հասնել Երևան, որպեսզի այդ երեկո քո անձի մասին հերթապահ խոսքեր լսես, իմաստ չեմ տեսնում, առավել ևս, որ այդ ծեքծեքուն խոսքերից քո գրվածքն ավելի լավը չի դառնալու։

– Գրադարանների մասին չեմ հարցնում, որովհետև կարծում եմ` եթե գովազդ չլինի, գիրքը, որքան էլ լավը լինի, կարող է մեռնել գրադարանում:

– Շատ ճիշտ եք ասում։ Բայց ո՞վ պիտի գովազդի գիրքը, նաև գրադարանավարուհին, չէ՞։ Իսկ գովազդելու համար չէ՞ որ առաջիններից մեկն ինքը պետք է ընթերցած լինի տվյալ գիրքը։ Իրականում այդպե՞ս է։ Երևանյան գրադարանների գործունեությանը քաջատեղյակ չեմ, բնականաբար, նկատի ունեմ արցախյան հատվածը։ Բացի այն, որ ժամանակ առ ժամանակ դասական գրողներից որևէ մեկի ծննդյան տարեդարձին նվիրված ցերեկույթ է անցկացվում, ուրիշ բան չես հիշում։ Իսկ սա նշանակում է, որ գրադարանում ավելի շատ սուրճ խմելով ու զրուցելով են զբաղված, քան իրենց հիմնական անելիքով:

(շարունակելի)

Զրույցը՝ Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում