Վրեժ Սարուխանյան․ Մոխիրը գղգղում էր

(պատմվածք)

Թուրք տասնհինգ ասկյար մտան Գոմսի գյուղապետ Գոմսա Իսոյի տունը։

– Իսո՛, օսմանական պետությունը պատերազմի մեջ է, և ձեր գյուղը պիտի հիսուն զինվոր տա, – առարկություն չընդունող տոնով կարճ կապեց հրամանատարը։ Նա արդեն տեղյակ էր Օսմանյան կառավարության գաղտնի հրահանգներին, որ շուտով սկսվելու են հայերի կոտորածները, և հին ֆիդայու հետ իրեն պահում էր լկտի ու սանձարձակ։
Իսոն մարդ ուղարկեց տղաներին հավաքելու։

– Մինչև հավաքվեն, մեզ պիտի հյուրասիրես, – նույն տոնով շարունակեց հրամանատարը, ինչը հենց սկզբից էլ դուր չեկավ հին ֆիդայուն, ում Աղբյուր Սերոբը անվախ բնավորության համար Կորյուն պատվանունն էր տվել։ Տարիներ շարունակ թուրք փաշայի շորեր հագած՝ Իսոն ծպտված շրջում էր Մշո դաշտի ու Սասունի գյուղերը։ Անդրանիկ Զորավարն էր պատվիրել։ Նաև զգուշացրել էր ֆիդայիներին, որ իր նկարագրած և թուրք փաշի շորերով ծպտված մարդուց չվախենան, ինչ էլ կհարցնի, ճիշտ պատասխանեն։ Բոլորը զարմանում էին, բայց Անդրանիկի խոսքին կասկածել չէին կարող։ Եվ այդ բարի թուրք փաշի հայտնվելուց ու անակնկալ անհայտանալուց հետո տեղացիները մի թալանչի քրդի ու ասկյարի գտնում էին ձորում, քարանձավում կամ քարափի գլխին սպանված։ Ո՞վ էր այդ բարի փաշան, որին Զորավար Անդրանիկը այդքան վստահում էր։ Միայն շատ քչերը գիտեին, որ այդ բարի փաշան Կորյունն է՝ Գոմսա Իսոն, ով մերթ Էրգրում էր, մերթ՝ Կովկասում ու Զանգեզուրում, Թիֆլիսում ու Բաքվում:
Իսոյի կինը թոնրի տաք լավաշը դրեց սեղանին։ Ասկյար հրամանատարը, ճարպոտ ձեռքերը լավաշով սրբելով, աչքի տակով մրահոն տանտիրուհուն չափեց, հետո շան պես լպստեց յուղոտ շուրթերը, ձեռքը գինու բաժակին տարավ. «Իսո՛, քո խորոտ կնկան էսօր ինձ պիտի տաս ու մյուսների համար էլ ճարես…»։

Իսոն լսածին չհավատաց։ Ասկյարը ավելի լպիրշ տոնով հրամայեց։ Հին ֆիդային ուզեց կռանալ ու թախտի տակից մաուզերը հանել, բայց մի պահ զսպեց իրեն՝ անելիքը ճիշտ որոշելու։ Զզվանքի ու զայրույթի թուքը թույնի պես բերանը քրքրում էր, ուզում էր մատներով թուրքի խլվլան ու վավաշոտ աչքերը հանել, տեղում սատկացնել, բայց բոլորին արդեն չէր հասցնի շանսատակ անել։

– Լա՛վ, – թուրքին հանգստացրեց Իսոն և մորը, կնոջն ու տղային հասկացրեց, որ վարագույրի հետևի գաղտնի դռնով աննկատ հեռանան։ Սեղանից քիչ հեռու օրորոցն էր. մանկիկը գղգղում էր և նոր հանած ատամներով ծամծմում տաք լավաշի փոքրիկ կտորը։ «Եթե երեխային էլ դուրս տանեմ, ասկյարները գլխի կընկնեն, և իմ ուզածով չի լինի», – երկմտեց Իսոն, փորձեց ինչ-որ բան մտածել։ Թուրքը կրկնեց իր լպիրշ հրամանը։ Իսոն հասկացրեց, որ գնում է կնոջը բերելու։ Թուրքը նորից լավաշով հապշտապ սրբեց ճարպոտ բեղերը, լավաշի գունդը շպրտեց օրորոցում գղգղացող մանկան վրա։ Բորենու աչքերը բներում հրճվանքից շուռումուռ եկան՝ «Իշալլա՜հ, իշալլա՜հ…»։ Իսկ մանկիկը գղգղում էր… Թուրքը որոշեց մի շոր նետել երեխայի դեմքին՝ գյավուրի զզվելի գղգղոցը չլսելու։ Մյուս ասկյարներն էլ հրճվանքի մեջ էին, «սաղո՜լ, սաղո՜լ» ասելով՝ ոգևորում էին վաղուց արդեն անասուն դարձած հրամանատարին։

Իսոն արագ կողպեց դռները դրսից, մի քանի խուրձ խոտ ու չոր ճյուղեր արագ լցրեց վրան։ Փոքրիկի գղգղոցն էր ականջում… Նավթի ամանը ձեռքերում մի պահ դողաց, բայց երբ թուրքի անասնական հրամանը հիշեց, նավթն անմիջապես շրջեց խոտին։ Հետո թոնրից վառվող մի փայտ շպրտեց վրան։ Մեկ րոպեում կրակի թևերը գրկեցին դուռն ու լուսամուտը։ Իր տունը վառվում էր, օրորոցը՝ ներսում։ Իսոն վազեց պատի այն կողմը, ուր ներսից երեխայի օրորոցն էր։ Իսոն գրկել էր պատը, ոռնում էր վիրավոր գայլի նման. «Ների՛ր, իմ անո՜ւշ տղա, ների՛ր…»։ Տան ու օրորոցի հետ վառվում էր հին ֆիդայու սիրտը։ Իսոն մատներով ականջները փակեց, ձայնն ավելի ուժեղացավ. փոքրիկն իրեն էր կանչում։ Մի պահ անցյալը աչքերի առջևով անցավ՝ ինչքա՜ն երեխա է փրկել։ «Իսկ գուցե պատուհանը քանդեմ, թեկուզ կյանքի գնով փոքրիկին փրկեմ։ Չէ՛, ասկյարները կփրկվեն»,- զայրույթից ու ցավից փղձկաց Իսոն՝ շրթունքները հպելով իր տան արդեն տաք պատին։ Արցունքից կրակի լեզվակները մշուշվում էին, ոչինչ չէր տեսնում։ Պատն էր ճանկռում անզորությունից։ Իսկ պատը փոխանցում էր մանկիկի գղգղոցը։

Կիսամոխրացած դուռը փլվեց գետնին։ Իսոն սթափվեց։ Ներսում մի քանիսը այրվել էին, ոմանք ծխից ու ջերմությունից խեղդվել։ Իսոն նկատեց այրված օրորոցը։ ՈՒզեց ներս վազել ու մոխիրը գրկել, նկատեց, որ մի ասկյար կիսախեղդ ուզում է դուրս պրծնել։ Իսոն քաշեց նրա ձեռքից, դուրս հանեց, բայց մաուզերը օդում մնաց։

– Շո՛ւն, քեզ չեմ սատկացնի, դու պիտի էդպես կիսավառված գնաս ու քո հրամանատարներին պատմես, թե Գոմսա Իսոն ինչ պատիվ տվեց ձեզ նման շներին։

Թուրքը լսածին չհավատաց ու սպասում էր Իսոյի գնդակին։ Գոմսի զինվորացու տղաները, որ նոր մոտեցել էին Իսոյի վառվող տանը, կամեցան ասկյարին մորթել, բայց Իսոն արգելեց. «Թող էդ մի անասունը գնա պատմի, թե ինչ է հայի նամուսը։ Չէ՛, գոնե դրա քիթն ու շուրթերը կտրեմ, թուրքական կառավարությանը նվեր ուղարկեմ… Առանց շուրթերի էլ էդ շունը կխոսի»։ Իսոն դանակը հանեց։ Քիչ հետո քիթն ու շուրթերը փալասի մի կտորի մեջ փաթաթած՝ տվին վնգստացող ասկյարին։

Իսոն դանդաղ մոտեցավ օրորոցին՝ ինչպես ամեն անգամ էր մոտենում՝ հանկարծ չարթնացնի։ Ոչինչ չէր տեսնում։ Մոխրի միջից երեխայի քնատ դեմքը շղարշվեց իր աչքերին, հետո ճմլկոտեց ու սկսեց ժպտալով գղգղալ։ Ծանր կաթիլներ ընկան Գոմսա Իսոյի աչքերից, և նա պարզ տեսավ մոխիրը, կիսայրված թաթիկները… Մոխիրը գղգղում էր… Հանեց թաշկինակը, մի բուռ տաք մոխիր լցրեց մեջը, զգուշորեն ու քնքշանքով կապեց՝ հանկարծ չցավեցնի։ Սեղմեց շուրթերին՝ «Ների՛ր, իմ անո՜ւշ բալա, ների՛ր։ Օսմա՜ն, մարդասպան օսմա՜ն, ես թշնամու տուն ու օրորոց չեմ վառել, բայց ժամն էկել է… Ես քո տունն ու օրորոցը քո ձեռքով կվառեմ, որ էդ ցավը հասկանաս»։ Իսոն թաշկինակը զգուշորեն դրեց գրպանը։ Կիսայրված թախտի տակից հանեց մոսին հրացանը, շրջվեց տղերքին՝ «Էլ տուն չե՛ք գնալու, էսօրվանից ձեր տունը սարերն են ու ձորերը, քարափներն ու քարանձավները…»։

Խումբը անձայն ու գլխիկոր գնում էր Անդոկ սար տանող արահետով։ Իսոն չէր լսում նույնիսկ մոր ու կնոջ ողբը. ականջում երեխայի գղգղոցն էր… Երբ հեռվում շրջվեց՝ վերջին անգամ իր շինած ու իր ձեռքով վառած տանը նայելու, միայն ծխի մի ծանր ու դաժան քուլա երևաց։ Ծխի մեջ օրորոց էր ճոճվում։

Ծեր հայդուկը երկար գրկեց Գոմսա Իսոյին և ականջին հազիվ շշնջաց. «Ներո՛ղ եղիր, Իսո՛, ե՛ս էլ նույնը կանեի…»։ Նա փորձում էր իրենց համատեղ կռիվներից հուզիչ պահեր հիշել, որ Իսոն մի փոքր սթափվի անզորության ծանր ցավից։

– Կհիշե՞ս Նորշենի կռվին, երբ կիսավեր տան մեջ…, – ծեր ֆիդային կարկամեց, ու մոլորված խոսքը բերանում մնաց։

Իսոն կիսավեր տան մեջ թուրքի մի երեխա էր գտել, տվել էր ֆիդայի ընկերոջը, որ ծանոթ քրդին տա՝ գուցե ճանաչեն ու ծնողներին հասցնեն։ Իսոն նկատեց անզգույշ ծանր հուշից ընկերոջ այլայլվելը։ Իսոյին թվաց, թե իր ձեռքերում այդ պահին թուրքի երեխան է։ Ձեռքը ակամա գրպանը տարավ։ Մոխիրը գղգղում էր։ Ծեր ֆիդային անմիջապես թեման փոխեց. «Կհիշե՞ս 1904-ին Սասունի ապստամբության ժամանակ Գևորգ Չավուշի, Անդրանիկի, Հրայր Դժոխքի, Սեբաստացի Մուրադի, Սպաղանաց Մակարի ու մյուսների հետ ֆիդայական ջոկատներով թուրքական տասհազարանոց և քրդական հինգհազարանոց միացյալ բանակին ստիպեցինք նահանջել, – արդեն ինքնամոռաց պատմում էր հայդուկը։

– Կհիշե՞ս, որ Թուրքիո կառավարությունը ահաբեկության համար քեզ հարյուր մեկ տարվա բանտարկության դատապարտեց, բայց դու բանտից փախար ու սարերը բարձրացար… Հետո 1908-ին, թեև դու էլ չէիր հավատում երիտթուրքերի Հուռյաթին (սահմանադրությանը), բայց Գոմսի գյուղապետ դարձար, որ անզորին թիկունք լինես։
Իսոն ձեռքերն էր մոլորված շարժում, նրան թվում էր, թե թոնրից վառվող փայտ է վերցնում իր տունը հրդեհելու… Վառվող տան կրակը գամվել էր բիբերի մեջ, կոպերը անզորությունից սեղմում էր, կրակն ավելի էր թեժանում… Եվ ժամանակն անզոր էր կրակը մարելու։

Թուրքական բանակը պղտոր հեղեղի պես մոտենում էր։ Սարի գլխին վաղուց մահվան ուրվականն էր շրջում։ Այլևս ոչինչ անել հնարավոր չէր։ Անզորությունից մարդիկ չգիտեին անելիքը։ Աջ ու ձախ թնդանոթի արկեր էին պայթում. մեռածներն ավելի էին, քան ողջերը։ Արկի բեկորը փշրեց Իսոյի ծնոտը։ Նա իր պատանքացու կտորից մի փոքր այնպես կտրեց, որ մնացյալը իր մարմնին բավարարի, կապեց ծնոտը՝ ձեռքում պահելով մաուզերը։

– Մի՞թե սա վերջն է, – ինքն իրեն հարցրեց Իսոն ու գտավ պատասխանը, – ո՞ւր ես, թշնամու կույր գնդակ, քանի հազար անգամ ինձ ես որոնել ու չես գտել, հիմա ես եմ քեզ որոնում։

Կույր գնդակն ուշանում էր։ ՈՒժերը քամվում էին։ Իսոն չէր ուզում թուրքի կամ քրդի պես մեռնել, ամոթ է հին ֆիդայուն։ Իսոն հենվեց մի մեծ քարի, գրպանից հանեց մոխրով թաշկինակը, դրեց կրծքին՝ «Ներո՛ղ եղիր, իմ անո՜ւշ բալա, իմ երդում կիսատ մնաց, բայց քու ախպեր կշարունակի, իսկ ես քու մոտ գիկամ…»։

Իսոյի աչքին սարն ի վեր հազարավոր կարմիր օրորոցներ էին ճոճվում։ Իսկ մոխիրը գղգղում էր, կանչո՜ւմ։ Մաուզերը դանդաղ դրեց ճակատին, ու Գոմսա Իսոն… գնաց ձայնի հետևից։

Վրեժ ՍԱՐՈՒԽԱՆՅԱՆ

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում