Սուսաննա Հարությունյան․ Էգ քամիների ոռնոցը

Փահլեվանը եկել, ուզում էր զարմացնել. էլ ծտի պես ճախրեց, ոտի մատներով կառչեց ձգված լարից` թափահարվեց, թափահարվեց, սև ատլասից լայն շալվարը ցոլցլաց օդի մեջ, թռավ երկինք, իջավ, լարի վրա տպտպաց, հող ու երկնքի արանքում թավալ տվեց, գլխկոնծի ու ապլապուզ, էլ մի օյին-զօյին` ձեռքը երկինք ձգեց, թևքի միջից բամբակ հանեց, իբր` ամպ կսմթեց… Թռավ ու իջավ, թռավ ու իջավ` էնքան բարձրից իջավ, ասես երկնքից էր կաթում։ Բլուզը կարմիր ատլասից, շալվարը` սև. փահլևանը ցոլցլո՜ւմ էր… բայց դե ատլասից չէ, ուզում է մետաքսից լիներ` արծվի սլացք տեսած մարդուն նրա հինգ մետր թռիչքը խեղճ թվաց։ Իսկ բամբակի կտորը որ` ձեռառնոցի. էդ ո՞վ ամպ չի տեսել։

Զուռնան էլ գետնից երկինք ճչաց, օդը ճղրտեց` տեսե՜ք, տե՜սք։ Է հա՛. էստեղ կայծակները երկինքներ են պատռում, զուռնան օդը ճանկռոտում է որ ի՞նչ։ Ծաղրածուն էլ կարմիր կոշիները հագել, երեսին էլ ալրով ճերմակություն ծեփել. է՜, դու ո՞ւր ես լինում, ա՛յ տխուր ծաղրածու, երբ դժոխքի մութը ծակծկելով հրեշտակների ժպիտները ճերմակ-ճերմակ կաթկթում են մարդկանց երազներին։ Մի բուռ ալրով չոփ ես արել և ուզում ես էդ ճերմակով մարդկանց ուրախությունն ապահովե՞լ։ Բայց խեղճն ի՞նչ աներ` քաղաքային անեկդոտները անհասկանալի էին երբեք քաղաք չտեսած մարդկանց, գյուղացիներին էլ չէր ճանաչում, որ նրանց վրա հումոր աներ. շիվար կանգնել էր, ուղղակի որ մարդիկ տեսնեին` փահլեվանի հետ ծաղրածու էլ կա։

Ու եկավ Խորենը։ Հենց էն պահին, երբ ծաղրածուն ամեն կերպ ուզում էր արդարացրած լինել իր ալրոտ գոյությունը ու` պա՜հ, հիացմունքի ծափ զարկեց, մարդկանց հայացքները ցուցամատին փաթաթելով տնկեց երկինք` ավալ-թավալ տվող փահլեվանին։

– Խորե՜նը, Խորե՜նը, – ճիչը սղոցեց փահլեվանի ոտքի տակ թլթլացող պարանը։ Մարդիկ շրջվեցին, փահլևանին մոռացան օդում կախված, երկնքից կաթելիս ու վազեցին։

– Խորե՞նը, – կանայք նետվեցին քրքրելու պահարանները։

– Է՞ն Խորենը։ Դժվա՛ր։ Սա արդեն մի տարով մեծացած է, սա ուրիշ Խորեն է, – պառավներին հետաքրքրում էր բացառապես նրա շալվարը, որովհետև բլուզը ճամփին քրտինքից թրջվում էր, ու սա հանում, նետում էր բեռան վրա։ Պառավները հայացքով շոշափում ու տնտղում էին նրա շալվարի կտորը` ատլա՞ս է, բո՞ւրդ… դրսում իրենց ջահելության կտորնե՞րն են դեռ հագնում, թե կյանքն առաջ է գնացել։ Փահլեվանը օդում թռնել-իջնելիս հեռվից տեսավ Խորենին. սա էշով էր գալիս, իսկ ինքը եկել էր ձիով։ Եվ քամահրանքով ժպտաց` էշն ո՞ւր, ձին ո՞ւր, վրան էլ գումարած կարմիր կոշիկներով ծաղրածուն։ Բայց սխալվում էր պլպլան փահլեվանը. գյուղացիք հանուն Խորենի նույնիսկ բոշեքին էին մերժել։ Իսկ բոշեքը եկել էին ուղտերով, մաղերով քաղցրավենիք, հաջողության թալիսմաններ, գույնզգույն շալեր ու ձեռք կարդացող պառավներ էին բերել իրենց հետ։

Բայց` «Շրջեք,- ասել էին գյուղացիք, – շրջեք ուղտերի գլուխն ու անցեք թուրքի սահմանը։ Մենք մեր Խորենն ունենք»։ «Ուղտերը սոված են, – ասել էր մեծ բոշան, – փո՞ւշն էլ եք ափսոսում հյուրի համար, ձեռք կարդացող պառավներն էլ ձեր քարերին կախարդական գիր են տեսել…»։ Տվել էին` գլուխ բռնած, հաստ կոթերով փշեր էին տվել ուղտերին, գառ ու հավ էին կերցրել պառավ բոշաներին, բայց մաղերից քաղցրավենիք ու հաջողության թալիսմաններ, պլպստան շալեր չէին առել։ «Տարեք, – ասել էին, – տարեք դերվիշ արաբներին զարմացրեք, մենք մեր Խորենն ունենք»։ Խորենն իհարկե քազցրավենիք բերում էր, բայց հաջողության թալիսմաններ, էն էլ մաղերով, ձեռք կարդացող պառավներ, որ սարերից կախարդական գիրը կորզեն, և կախ սապատներով ուղտեր` կնկա նման զարդեր կախկխած լանջ ու ականջներից, երազում էլ չէր տեսել։ Բայց իրենց հարազատը Խորենն էր, ոչ թե ինչ-որ թափառական, քոչվոր բոշա, որի տունը, սիրտը, ճակատագիրն ու խելքը տեղավորվում էր ընդամենը ուղտի մի սապատի վրա։

Եթե բոշեքից առևտուր անեին ու սրանց սիրտը բացվեր, գուցե ճթճթան խարույկից ծխամորճ վառեին ու պատմեին հարավի ու հյուսիսի աշխարհներից, աստղերին նայելով երկնքի միտքը կարդային ու անհայտի անունից դրախտներում վարդ-վարդ աստղեր խոստանային, անզուսպ փթթած այգի, ուր սիրո պես քաղցր է օդը։ Բայց կար Խորենը, ու` «Գնացեք, – ասին, – ձեր լուրերը տարեք աշխարհի դեմ խուլ թուրքերին»։ Բոշեքը ուզեցին մտերմանալ, ու ծերը իր ցավը կիսեց նրանց հետ` տարիներ առաջ անզորության պահին վաճառել էր սիրտը մի հարուստ, հիվանդոտ եվրոպացու, և հիմա կրծքի տակ դատարկ տարածք էր` խամ ու խոպան, ու նվվում էր անպետքության գիտակցումից։ Նախ զարմացան` աշխարհն ի՜նչ առաջ է գնացել` առևտուրը զարգացել, մարդու հոգուն է հասել, իրենք էստեղ նստած ոչխար են կթում ու քամու ոռնոցից կռահում են` է՞գ է, թե՞ որձ։ 

Ապա` «Ղալաթ ես արել, – ափսոսացին, – մեղք է արյունդ` դարձրել ես անտուն թափառական, հանգրվան չունի։ Անիվի մեջ վազող սկյուռի նման պիտի անընդհատ սուրա` առանց հասնելու որևէ վերջի։ Դժբախտ է արյունդ` ավազան չունի, ուր լցվի, հանգստանա, նստվածքը թողնի, ինքը զուլալված անցնի առաջ։ Սխա՛լ ես արել», – ասին։

Բայց միևնույն է` ինչ էլ պատմեր ծեր բոշան, ինչքան էլ ցավեին նրա համար, ինչ էլ մտածեին` ընկերությունը մնում էր ընկերություն` կա՛ր Խորենը։

Ինչ-որ մեկը ինչ-որ տեղից ապրանք էր բերում, Երևանում վաճառում։ Խորենը կենտրոնից առնում, ծայրամասում փոխանակում էր։ Ծայրամասի փոխանակածը` տանում էր մոտակա գյուղ, գյուղում փոխանակածը` հեռավոր գյուղ, հեռավորինը` սահմանամերձ գյուղ, սահմանից ձեռք բերածը` տանում լեռներ… Մինչև հասնում էր այստեղ` մնում էին միայն փուչիկները։ Տարին մի անգամ Խորենը գալիս էր` բերելով պարկերով փուչիկ, դրանք փոխանակում քրջերի հետ։ Որտե՞ղ էին արտադրվում այդ գույնզգույն փուչիկները, ո՞ւմից էր Խորենը դրանք ստանում և ում էր հանձնում փուչիկների հետ փոխանակած քրջերը, ոչ ոք չգիտեր, բայց խանութներում նման փուչիկներ` փղից էլ ցմփոր, կախարդական թռչունից գույնզգույն, թիթեռի թևերից թեթև, հորթ կուլ տված վիշապի պես գալար-գալար, հրեշաբար ատամնավոր` չէր գտնվի. դրանք արտադրվում էին միայն Խորենի համար։

Մի փոքրիկ զանգ ուներ, առաջին տարիներին ինքն էր զանգը խփում, որ մարդիկ իմանան` եկել է։ Հետո մասնագիտացավ` զանգը էշի վզից էր կախում։ Առաջին իսկ ծլնգոցի հետ կանայք ու երեխաները, եթե նախօրոք չէին դրել, կապել անպետք ու մաշված շորերը, ապա վայրկենական քրքրում էին պահարանները։ Երբեմն տանը քրջուփալաս չգտնելով և ընդառաջելով երեխաների փուչիկ ունենալու ցանկությանը, մայրերը մեռած տատի շորերից մի բան էին տալիս երեխայի ձեռքը, ուղարկում փոխանակելու ու աղերսում. «Պապան չիմանա… թե չէ… սա նրա համար մասունք է»։

Հաճախ էլ երեխաները չէին հարցնում` թռցնում էին մայրերի նոր շորերը։ Նոր շորի դիմաց Խորենը համարյա օդապարիկ էր տալիս։ Եվ երբ գյուղի վրա ծածանվում էր փղի կերպարանքով մի մեծ օդապարիկ, կանայք սարսափահար նետվում էին ստուգելու սեփական հագուստները։ Երբ պակասորդ չէր հայտնաբերվում, թեթևացած շունչ էին քաշում ու հիանում օդում ճախրող փուչիկով։

Գյուղը երախտապարտ էր նրան։ Քամուց հետո նա միակն էր, ով քրքրվում էր գյուղի ճամփաներին։ Քսան տարուց ավել ավանակին հեծած գալիս էր ու կենդանուն քրջերով բարձած, ետևից ընկած գլդիգլոր սարերից իջնում։ Գնում էր` երեխաներին քրջերի դիմաց նվիրելով ուրախություն ու փուչիկներ։ Փուչիկն ի՞նչ է` տրաքավում է` օդ. անհամ, անհոտ, անտեսանելի, անշոշափելի` ոչի՛նչ։ Բայց այդ ոչինչը թիթեռի, փղի, տիկնիկի տեսքով էր` երազա՛նք: Ու որոշեցին տեղը-տեղին պատվել։

Եկվորներին գյուղացիք տանում էին Շամամի տուն. Շամամի տունը հյուրանոց, Շամամն ինքը հյուրանոց, բայց էս անգամ եկվորները երկուսն էին ու վճռվեց. փահլեվանին ասին` ճիշտ է, առաջին անգամ ես մեր գյուղում, քամուն էլ հավասար ավալ-թավալ ես տալիս օդում… Շամամի վեց սենյակը քեզ, շունն ու տանձի ծառն էլ քեզ, բայց Շամամի ծոցը Խորենինն է։ «Խորենը տարին մեկ է գալիս, ես` մեկ էլ Աստված գիտի երբ», – վիրավորվեց փահլեվանը ու գիշերով գյուղից գնաց։ Տեղ հասա՞վ. ինքը կիմանա ու իր ալրոտ երեսով ծաղրածուն։

Շներն ինքուրո՞ւյն էին եկել այդ գիտակցության, թե համագործակցել էին գայլերի հետ, բայց փաստ էր` էշը չկար։ Սկզբում կարծեցին` կորել է, որովհետև ոչ մի հետք` արյան ոչ մի կաթիլ, ոչ մի ոսկոր, ձեն ու ծպտուն։ Բայց երեկոյան կողմ ներքևի ձորից սմբակ գտան։

Գտնողը չոր ճյուղը խոթեց սմբակի մեջ, բարձրացրեց, հավասարեցրեց աչքերին ու ցավակցական արտաբերեց. «Ահա այն ամենը, ինչ մնաց Խորենի հարազատից»։

Ոչինչ որ էշը չկար` վերջին հաշվով եղածն էշ էր, բայց շները քրքրել պարկերը, ցնցոտիները գզգզել, շաղ էին տվել ողջ գյուղով, սար ու դաշտով։ Լավ է անձրև չէր եկել։ Խորենը գիտեր, որ մենակ չէ, որ հարգանք-պատիվ ունի ու պատուհանից նայում էր ոնց են գյուղացիք հավաքում շների ցրիվ տված քրջերը։ Սարի լանջի կանաչը խեղդվել էր կուժկոտրուկների դեղին գլուխներում, և կուժկոտրուկի մեջք ու գլուխ տրորելով գյուղացիք հավաքում էին շների ցփնած ավարը։ Մարդիկ նոր պարկեր էին բերել, մեջը լցնում, կապկպում, դասավորում էին իրենց տարվա հնոտին։ Խորենը նայում էր իրար կողքի աճող պարկերին ու սարսափում. «էշը չկա, իսկ փուչիկներն արդեն բաժանված են…», ու նրա հայցքը կամաց-կամաց թեքվում էր կնոջ կողմը, որից վաղուց արդեն բեզարել էր գյուղի որձ հասարակությունը, և որի ծերացող մարմինը ճմրթվել, դարձել էր քրջ։ «Մասնագիտությունն էլ է ճակատագիր»,- բերանում դառնահամ զգաց։

…Եվ նայեց Խորենը լեռներին` այնպես փուշ-փուշ, որ խայթում էին երկինքը ներսանց, և այնպես ցից-ցից լեռներ, որ խութեր էին ամպե գետակներում, քար ողերով լեռներ, որոնց ներսում անհամրելի անձավ-փչակ, որպիսի ծալք-ծալք է մարդու հոգին… Ու անզորությունից լաց եղավ։

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում