Որդի Աստված

«Մարդիկ իմ մասին ի՞նչ են ասում, ո՞վ է մարդու Որդին»։ Սիմոն Պետրոսը պատասխանեց ու ասաց. «Դու ես Քրիստոսը՝ կենդանի Աստծու Որդին» Մտթ. ԺԶ 13, 16)։

Իմ այսօրվա քարոզի նյութը ավելի շատ կրոնա-պատմական է, քան՝ բարոյական կամ իմաստասիրական։ Մեր կողմից արվող պատմական քննության բուն նպատակն է ճանաչեցնել Քրիստոսին այնպես, ինչպես չորս Ավետարաններն են մեզ ներկայացնում՝ Նրա բնության հանգամանքով պայմանավորված։

Քրիստոնեության սկզբնավորման ժամանակաշրջանում, ինչպես հայտնի է, կային փիլիսոփայական դպրոցներ, որոնք քրիստոնեության ծաղկումով վերածվեցին կրոնա-փիլիսոփայական դպրոցների և որոնց գլխավոր կենտրոններն էին համարվում Անտիոքի, Ալեքսանդրիայի, Աթենքի և Եդեսիայի աստվածաբանական դպրոցները։ Այս չորս դպրոցներից երկուսը, ավելի կոնկրետ՝ Ալեքսանդրիայի և Անտիոքի դպրոցները բոլորովին հակընդդեմ ուղղությամբ էին բացատրում Սուրբգրային ու բնազանցական շատ խնդիրներ, այնպես որ մինչև իսկ այդ՝ միմյանց հակառակ տեսությունների հետևանքով մեկմեկու «հերետիկոս» անվամբ էին վարկաբեկում։

Հետևելով Եկեղեցու պատմության այս խնդիրներին՝ տեսնում ենք, որ Քրիստոսի Աստվածությունն ընդունողների մեջ երկու գլխավոր ուղղություններ կային։ Առաջին ուղղությանը պատկանողներն ասում էին, թե «Աստված էր, որ մարդացավ», իսկ երկրորդ խմբին պատկանողները պնդում էին, թե «մարդն էր, որ աստվածացավ»։ Արդ, ո՞րն էր ճշմարիտը և ստույգը․ Աստվա՞ծ էր, որ մարդացավ, թե՞ մարդն էր, որ աստվածացավ։ Քննե՛նք այս կետերը երկյուղած խոհեմությամբ և անկաշկանդ հայեցողությամբ։

Քրիստոսի Աստվածության մասին առաջին իսկ հայացքից այնքա՜ն ուշագրավ ու զանազան տեսությունների ենք հանդիպում, որ մարդ շվարում է, թե՝ ո՞րն է ընդունելին ու ո՞րը՝ մերժելին, ո՞րն է ստույգը, և ո՞րը՝ թյուրը, ո՞րն է ճշմարիտը, և ո՞րը՝ կեղծը։ Նույնիսկ նշանավոր վարդապետներն ու ուղղափառ հայրապետներն էին մի պահ կանգ առնում փոթորկվող քրիստոսաբանական խնդիրների առջև ու իրենք էլ շվարում էին, թե ո՞ր տեսություններին է հարկ հավանություն կամ նախապատվություն տալ, քանի որ բոլոր նրանք էլ, ովքեր իրենց վարդապետական թեզերն էին շարադրում, ունեին իրենց աղբյուրները և իրենց վկայությունները բերում էին Սուրբ Գրքից՝ Հին և Նոր կտակարաններից։ Շատ անգամ ուղղափառ համարվողները զոհ էին գնում այս կամ այն տարակարծիք հոսանքներին, որի հետևանքով էլ սաստկանում էին երկպառակությունները։

Կարծիքների, վարդապետությունների ու տեսությունների այս տարբերությունների հետևանքով Եկեղեցին, իր աստվածային հավատքով ու վսեմ բարոյականությամբ հանդերձ, չափազանց մեծ տագնապների ու վտանգների ենթարկվելուց զատ նաև իր աստվածային նվիրականությունից ու վսեմությունից էլ է շատ բան կորցրել։ Եթե իմաստասերները քրիստոնեության մեջ մտած չլինեին, եթե նոր-պլատոնական իմաստասիրությամբ մշակված մտքեր չարտահայտվեին քրիստոնեական եկեղեցում, եթե այդ բնազանցական իմաստասերները եկեղեցու վերին վարչությունը և վերին տեսչությունը ստանձնած չլինեին, եկեղեցին չէր ենթարկվի այսքան դավանաբանական դժվարությունների ու դժբախտությունների։

Քրիստոնեությունն իր Ավետարանով այնքա՜ն պարզ ու այնքա՜ն բացահայտ վարդապետություն ունի, որ կարիք չուներ այդքա՜ն փիլիսոփայական բացատրությունների ու մեկնաբանությունների։ Այն բնավ պետք չուներ նոր-պլատոնական իմաստասիրության օգնությունը հայցելու։ Քրիստոսի կրոնը որքան որ փիլիսոփայորեն մեկնաբանվեց ու բացատրվեց, այնքան կնճռոտումների ու անհասկացողությունների ենթարկվեց։

Կրոնը վտանգվում ու իր վսեմությունից շատ բան կորցնում է, երբ փիլիսոփայությունը սկսում է միջամտել կրոնի բացատրությանն ու մեկնաբանությանը։ Կրոնը կարոտ չէ մեկնության ու բացատրության։ Կրոնը կրոնո՛վ միայն պետք է մեկնաբանել, Սուրբ Գիրքը Սուրբ Գրքո՛վ պետք է բացատրել։ Եվ, դժբախտաբար, եկեղեցին առաջին օրից սկսած ծանր իրավիճակում է հայտնվել՝ ինքն իրեն փիլիսոփայության բազուկներին հանձնելով։ Բարեբախտաբար, սակայն, գտնվեցին հմուտ մտածողներ, որոնք իսպառ մերժելով փիլիսոփայությունը՝ կամեցան Սուրբ Գիրքը մեկնել ինքն իր մեջ։ Այսպես, ուրեմն, Քրիստոսի Աստվածության խնդիրը կնճռոտողներն ու վտանգողները աստվածաբանական դպրոցներն են եղել։

Ինչպես ասացինք, քրիստոնեական եկեղեցու առաջին դարերում Անտիոքյան ու Ալեքսանդրյան դպրոցները լարված էին իրար դեմ և երկուսի ուղղություններն էլ բոլորովին տարբերվում էին իրարից։ Անտիոքյան դպրոցը տառացի մեկնությանն ու մտքի ըմբռնմանը, մինչդեռ Ալեքսանդրյան դպրոցը՝ ամբողջովին բնազանցական ու այլաբանական մեկնությանն էր հետևում։ Այս երկու դպրոցներից սերող վարդապետներն ու հայրապետները իրար դեմ մարտնչող ուժեր դարձան և պայքարեցին իրենց կարծիքը առաջ քաշելու համար ու այդ պատճառով էլ եկեղեցին այս երկու դպրոցների վարդապետների ձեռքին խաղալիք դարձավ։

Բնականաբար, գտնվեցին նաև ավելի խոհեմ ու բարձր ընդունակությունների տեր վարդապետներ, որոնք, կանխատեսելով եկեղեցու ծոցում ստեղծվելիք վտանգը, նպատակահարմար գտան այս երկու դպրոցների տեսությունները մեկմեկու լրացնող համարելով՝ բացատրել բոլոր կրոնական, քրիստոսաբանական, դավանաբանական խնդիրները։ Գրիգոր Նազիանզացին, Նյուսացին, Բարսեղ Կեսարացին, Հովհան Ոսկեբերանը, հակառակ Անտիոքյան աստվածաբանական դպրոցին հետևած լինելուն, իմաստություն ունեցան՝ յուրացնելու նաև Ալեքսանդրյան դպրոցի մի շարք աստվածաբանական տեսություններ։

Անտիոքյան դպրոցի հետևորդներից էր Արիոս անունով երեցը, որը Ալեքսանդրիացի և ծագումով էլ՝ Լիբիացի էր: Նա գիտության մեջ վարժ, սթափ, նրբամիտ և խորագետ խիստ նշանավոր մեկն էր: Նրա միտքը բացատրելու մեջ խիստ ընդունակ ու ճարտար էր և բանավեճերից միշտ հաղթող դուրս գալու ընդունակություն ուներ: Իր պերճախոս լեզվով նա գրավել էր ամենքի սիրտը և նրա տեսություններն էլ ամենքի հավանությանն էին արժանացրել: Արիոսը, զերծ մնալով երկու հակընդդեմ դպրոցների հակառակություններին զոհ գնալուց, մշտապես խաղաղասեր, քաղցր հոգի էր ցույց տվել և պարզամիտ տրամադրվածություն՝ հեռու ամեն նենգությունից:

Նրա արտաքին տեսքն էլ ուշագրավ էր, քանի որ բարձրահասակ էր ու բավականին վայելուչ և լրջմիտ դիմագծեր ուներ, դեմքն էլ գունատ էր ու ճգնասուն: Ամենքի հետ հաղորդակցվում էր շնորհալի խոսքերով ու կարողանում էր ամենքին սիրաշահել: Մանավանդ իր հեղինակած երգերի միջոցով էլ իր գաղափարներն ու տեսությունները տարածելու մեծ ընդունակություն ուներ նա:

Այս Արիոս երեցն էր, որ առաջին անգամ Ալեքսանդրիայում 324 թվականին երգերով ուսուցանում էր, թե «Որդի Աստված չէր կարող իրապես հավասար համարվել Հայր Աստծու հետ ու ոչ էլ՝ բնութենակից լինել Նրան, հետևաբար Նա մարդկանց նման արարված մեկն էր, ով թեպետ աստվածային կատարելություն ուներ ու հաղորդակից էր Աստվածությանը, սակայն երբեք Աստված չէր, այլ ենթակա էր մարդկային տկարությանը»:

Արիոսն իր բացատրություններով պնդում էր, թե մի քանի պատճառներով հնարավոր չէ ըմբռնել Քրիստոսին և Նրա Աստվածությունը: Նա այնքա՜ն հմայիչ կերպով էր քարոզում ու երգերով շուրջբոլորը սփռում իր վարդապետությունը, որ ժողովրդից շատերը, եկեղեցու սարկավագներից, քահանաներից և մանավանդ՝ եպիսկոպոսներից շատերը, դյուրըմբռնելի ու համոզիչ նկատելով Արիոսի տեսությունները, իրենց համայնքներով հանդերձ հետևում էին նրան: Մանավանդ՝ անթիվ-անհամար կանայք՝ միայն Ալեքսանդրիայում 700 կույս աղջիկներ, հիացած նրա մաքրափայլ կենցաղով ու պարզ տեսություններով, հետևում էին Արիոսին՝ վերջինիս համարելով հոգևոր հայր ու մեծ վարդապետ:

Արիոսի աշակերտներ ու ջերմ կուսակիցներ ավելացան ոչ միայն Ալեքսանդրիայում և Եգիպտոսի այլևայլ քաղաքներում ու գյուղերում, այլև Սիրիայի ու Պաղեստինի զանազան քաղաքներում մեծացավ նրան հետևողների թիվը, այդպիսով նաև տեղիք տալով աստվածաբանական վեճերի ու անձնական հակառակությունների ավելացմանը: Արիոսի հարուցած այս ահեղ հոսանքի առաջն առնելու համար Ալեքսանդրիայում Ալեքսանդրյան դպրոցի աստվածաբան եպիսկոպոսներն ու վարդապետները իրար հաջորդող երկու ժողով գումարեցին և նզովեցին Արիոսին ու նրա հետևորդներին:

Սակայն ժողովների նզովքները օգուտ չունեցան: Բոլոր կողմերից համակրանք էր առաջացել Արիոսի ու նրա վարդապետության նկատմամբ: Մանավանդ ողջ քրիստոնեական եկեղեցում խիստ նշանավոր ու ականավոր եղած երկու Եվսեբիոսները, այսինքն՝ Եվսեբիոս Նիկոմեդիացի և Եվսեբիոս Կեսարացի եպիսկոպոսները համախոհ էին Արիոսին և հավանում ու ընդունում էին նրա վարդապետությունը:

Երբ Արիոսը Ալեքսանդր Ալեքսանդրիացի հայրապետի հալածանքների հետևանքով ստիպված եղավ հեռանալ Ալեքսանդրիայից, ապաստան գտավ Եվսեբիոս Նիկոմեդիացու մոտ: Այդտեղից էլ նա աշխարհի չորս կողմն ուղարկեց իր ստեղծագործած, «Թալիա» անունով «Ուրախություն խնջույքի» երգը, որում իր համոզումներն ու Ավետարանների վարդապետությունն էր քարոզում շատ հասկանալի ոճով, այնպես որ անկիրթն էլ, զարգացածն էլ կարողանային օգուտ քաղել դրանից: Նա այնպիսի ոճով էր շարադրել իր այդ երգը, որ ուղևորն ու նավաստին էլ, գործարարը, հողագործն ու ջրաղացպանն էլ կարողանային ըմբռնել ու հեշտությամբ սերտել այն:

Եվսեբիոս Նիկոդեմիացին ընդդեմ Ալեքսանդրի երկու ժողովներից բացի մի ուրիշ ժողով էլ գումարեց Բյութանիայում՝ պաշտպան կանգնելով Արիոսի վարդապետությանը, որի հետևանքով էլ երկու իրար հակառակ կարծիքների հոսանքներն առավել ևս սաստկացան Եգիպտոսի, Լիբիայի, Կ. Պոլսի, Անտիոքի ու Փոքր Ասիայի այլ եկեղեցիներում:

Մեծն Կոստանդիանոսը (274-337), կանխատեսելով, որ այս հակառակությունները կարող են վտանգավոր դառնալ ու պատճառ հանդիսանալ ողջ քրիստոնեական եկեղեցու քայքայմանը, առանձին-առանձին նամակներ հղեց թե՛ Արիոսին և թե՛ Ալեքսանդրիայի հայրապետ Ալեքսանդր եպիսկոպոսին՝ խնդրելով երկուսից էլ, որ ժողովրդի ներսում նման աստվածաբանական խնդիրներ չհուզեն, քանի որ հնարավոր է՝ դժվարիմաց բացատրությունների ու անհասկացողությունների հետևանքով իրավիճակը վտանգավոր ու ժողովրդի համար գայթակղեցուցիչ դառնա: Կայսրը իր նամակում այսպես էր ասում. «Երկուսիդ միտքն էլ նույնն է և շատ դյուրին է ձեզ համար իրար հետ համաձայնության գալը, բայց եթե չեք կարողանում համաձայնության գալ այս չնչին պայքարում, ուրեմն գեթ լռե՛լ իմացեք»:

Այս նամակը, որ լռություն պահպանել է պատվիրում երկու կողմին էլ, ավելի շատ ի պաշտպանություն Եվսեբիոս Նիկոմեդիացու գրված է կարծվում: Պետք է նաև ասել, որ այս խնդիրը կարծվածի չափ չնչին չէր, այլ հետևյալ հարցն էր բովանդակում՝ «Քրիստոս Աստվա՞ծ էր, թե՞ մարդ արարած»: Կոստանդիանոսը, տեսնելով, որ իր նամակը զուր եղավ, հարկ համարեց ժողով գումարելու համար շրջաբերականներ ուղարկել բոլոր քրիստոնեական գավառներ՝ բոլոր եպիսկոպոսներին ու գահերեցներին հրավիրելով գալ-հավաքվել Բյութանիայի Նիկիա քաղաքում: Ինչպես գիտեք, այս ժողովին հրավիրվել էր նաև մեր եկեղեցու երկրորդ Լուսավորիչ սուրբ Գրիգորը, որն էլ իբրև իրեն փոխանորդ ուղարկում է իր փոքր որդի Արիստակես եպիսկոպոսին: Այս ժողովին ներկա գտնվեցին 318 հայրապետներ, մասնակցեցին նաև սարկավագներ:

Կոստանդիանոսը, ինչպես երևում է, ավելի համակիր ու համախոհ էր Արիոսի տեսություններին ու կարծիքներին, այնպես որ նա մինչև վերջ էլ մնաց իբրև արիոսականության համակիր ու մեռավ միևնույն համակրությամբ: Ամեն դեպքում, հակառակ Հիսուսի անունով մկրտված չլինելուն, հակառակ քրիստոնեությունն հայտնապես ընդունած չլինելուն հենց նա՛ նախագահեց այդ առաջին Տիեզերական մեծ ժողովը: Ժողովը սկսվեց 325 թվականի հունիս ամսվա կեսին և տևեց մինչև նույն տարվա օգոստոսի վերջերը, այսինքն՝ գրեթե երեք ամիս:

Արիոսը նույնպես կանչված էր ժողովին՝ իր տեսությունը պարզորոշ ներկայացնելու համար: Դժբախտաբար, սակայն, երկու-երեք ամիս շարունակ տևող ժողովներով հնարավոր չեղավ եկեղեցականների պարզորոշ եզրակացությամբ բացատրել, թե Որդի Աստված՝ Հիսուս Քրիստոս, ի՞նչ կապով է կապված Հայր Աստծուն: Ժողովականները այս միտքը բացատրող բառն իսկ գտնելու մեջ մեծ դժվարություն ունեցան: Վերջապես, ժողովը փակվելուն մոտ էր, երբ հուսահատ ու անվերջ վիճաբանություններից հետո Ալեքսանդրյան աստվածաբանական դպրոցի հետևորդ, Ալեքսանդր Ալեքսանդրացու աշակերտ Աթանաս սարկավագը «համագոյակից» բառը «գտավ»: Այն Հայր Աստծու և Որդի Աստծու կապը բացատրող ճշգրիտ բառ դիտարկվեց և ժողովն ընդունեց «Օմոուսիոս թու բաթրի» (նույն Ինքը՝ Հոր բնությունից) բացատրությունը:

Աթանասի այս բառով փրկված համարվեց ժողովի պատիվը և ժողովը գտավ իր խաղաղությունը: Աթանասի այս «համագոյակից» բառը թեև ժողովին մի ելք տվեց, սակայն դարեդար ու մինչ օրս էլ այդ բառը ամենախիստ քննադատությունների է ենթարկվում ու խնդրո առարկա հանդիսանում և ցայժմ էլ զուր տեղը զբաղեցնում է եկեղեցիների ուշադրությունը:

Ժողովի որոշմամբ Արիոսն աքսորվեց ու Կոստանդիանոսն էլ ակամա համակերպվեց ժողովի այս որոշմանը, քանի որ չէր ուզում դեմ գնալ իրենց համայնքներում մեծ հեղինակություն ու համակրանք վայելող ու ժողովրդի սանձն իրենց ձեռքում պահող եպիսկոպոսների վճռին: Եվ որովհետև եպիսկոպոսների մեծամասնությունն Ալեքսանդրյան դպրոցի հետևորդ էր, Աթանասի «համագոյակից» բառին համակարծիք եղողները մեծ թիվ կազմեցին: Կոստանդիանոսն էլ, թեև արտաքնապես համախոհ եղավ ժողովի մեծամասնությանը, սակայն ներքնապես համակարծիք էր Արիոսին:

Արիոսն աքսորի մեջ մնաց հազիվ երեք տարի: Կոստանդիանոսը արիոսականների ազդեցությամբ Արիոսին աքսորից վերադարձրեց և թույլատրեց վերադառնալ Ալեքսանդրիա: Աթանասը, որ հաջորդել էր Ալեքսանդր Ալեքսանդրացուն, եկեղեցուց ներս չընդունեց Արիոսին, որի պատճառով Ալեքսանդրիայում մեծ խռովություն առաջացավ: Մյուս կողմից էլ, քանի որ Կեսարիայում և Տյուրոսում արիոսականները ժողովներով հրաժարվել էին ընդունել Աթանասի «համագոյակից» բանաձևը, Կոստանդիանոսը այժմ էլ ստիպված եղավ աքսորել Աթանասին, իսկ Արիոսին էլ կրկին Կ. Պոլիս հրավիրեց՝ նրանից ուղղակիորեն լսելու իր դավանանքը:

Արիոսի դավանանքն այնքան համոզիչ նկատվեց Կոստանդիանոսի կողմից, որ նա հրամայեց Կ. Պոլսի Ալեքսանդր հայրապետին անհապաղ Արիոսին ընդունել եկեղեցի՝ հավատացյալների մեջ: Մեծ տոնահանդես կազմակերպվեց ու մինչ Արիոսը պատրաստվում էր խուռն բազմության ուղեկցությամբ, մեծ հանդիսավորությամբ, ծափողջույնների ներքո եկեղեցու գավթից ներս մտնել, իր հուզումնալից ապրումներից հանկարծամահ եղավ: Ինչպիսի՜ եղերական վախճան: Ցավոք, մոլեռանդ եկեղեցական պատմիչները այս դժբախտ վախճանը «ի կղկղանս սատակեցավ» բառերով են արձանագրում:

Ահա մի մարդ, որն իր համոզումն ու կարծիքը ազատ արտահայտելու համար հակառակությունների զոհ է դառնում: Արիոսի պաշտպանը ոչ միայն Մեծն Կոստանդիանոսը եղավ, այլև նրա որդի Կոստանդինը, ինչպես նաև Վաղես կայսրն ու նրա կինը և գրեթե հավատացյալների մեծամասնությունն ու մանավանդ՝ հասարակ ժողովուրդը, ուստի և արհեստավոր, միջակ դասակարգն ամբողջովին արիոսական էր դարձել: Արիոսի ախոյան Աթանասի վախճանն էլ, դժբախտաբար, շատ տգեղ գույներով է ներկայացվում, անշուշտ, դարձյալ մոլեռանդ պատմիչների ձեռամբ: Նրան ներկայացնում են իբրև անպատճաշ մեղկությունների ու զեխությունների մեջ անձնասպան եղած:

Ինչ վերաբերում է արիոսականությանը, ապա այն այդպիսով չվերջացավ, և հակառակ այն բանի, որ ամեն օր եկեղեցում նզովվում է Արիոսի վարդապետությունը, հակառակ այն բանի, որ Նիկիայի ժողովի բանաձևը՝ «Հավատո հանգանակը», հավատամքն է կարդացվում, սակայն դեռևս Արիոսին ու արիոսականությունը հարգողները և նրա վարդապետությանը հետևողները չեն պակասում: Դեռևս արիոսականներ կան Գերմանիայում, Շվեյցարիայում, Անգլիայում, Ամերիկայում, որոնք թեև տարբեր անուններով են հայտնի, սակայն իսկապես արիոսականներ են:

Արիոսականության հետևորդների մասին այսքան, բավականաչափ խոսելով՝ մեր մտքում հարց է ծագում. արդյոք Անտիոքի՞, թե՞ Ալեքսանդրիայի դպրոցի վարդապետությունն էր ուղղափառ, արդյոք Արիոսի՞, թե՞ Աթանասի տեսությունն էր ճիշտ: Ինչպես տեսանք, Ալեքսանդրյան դպրոցի դավանության համաձայն՝ Քրիստոս Աստված էր և «համագոյակից Հորը»: Մինչդեռ ըստ Անտիոքի դպրոցի դավանանքի՝ Քրիստոս մարդ էր և աստվածանման անմահ: Արդ, ո՞ր դավանությունն էր ճիշտ, և ո՞րն էր ընդունելին, քանի որ երկուսն էլ իբրև աղբյուր ունեին Սուրբ Գիրքը:

Ես չպիտի հանձնարարեի ձեզ զբաղվել այս դավանաբանական հարցերով, երբեք չպիտի թելադրեի ձեզ ստուգել, թե այդ բանաձևերից որն է ճիշտը: Հավատացե՛ք խոսքերիս ու վստա՛հ եղեք, որ այս դավանաբանական վարդապետությունների հետևանքով քրիստոնեական եկեղեցին թե՛ կրոնապես, թե՛ բարոյապես մեծապես տուժել է: Ավետարանների պարզ և միանգամայն վսեմ ու հասկանալի իմաստը աստվածաբանական այդ դպրոցների դժվարիմաց մեկնություններով ավելի անհասկանալի է դարձել:

Նկատելի մի կետ է, որ տիեզերական ժողովներում Ալեքսանդրյան դպրոցից սերող եկեղեցականները մշտապես թվով գերակշիռ դիրք ունենալու պատճառով Անտիոքյան, այսինքն՝ Արիոսի համար կրթօջախ հանդիսացած դպրոցի եկեղեցականների տեսությունները, եթե նույնիսկ ճիշտ էլ լինեին, լսելի չպիտի լինեին ընդհանրական Եկեղեցու համար, քանի որ եկեղեցականների մեծամասնությունը միշտ Ալեքսանդրյան դպրոցի շրջանավարտներից էր կազմված:

Եթե այս ժողովները և այդ ժողովների նզովքները, դատապարտություններն ու հակառակությունները գոյություն չունենային, այսօր քրիստոնեական կրոնը ավելի մեծ ծավալ պիտի ունենար: Հենց այս իսկ աստվածաբանական վեճերի հետևանքով էր, որ ծագում առավ մահմեդականությունը, իսկ մովսիսականությունն էլ ցայժմ անխախտ է մնում իր հաստատուն հիմքերի վրա: Վստա՛հ եղեք, որ ավետարանի մեկնաբանության գործը եթե Ալեքսանդրյան ու Անտիոքյան դպրոցների «ձեռքն ընկած» ու նրանց փիլիսոփայություններով կնճռոտված չլիներ, այսօր ո՛չ մահմեդականությունը պիտի ծնունդ առած լիներ և ո՛չ էլ մովսիսականությունը պիտի պահպաներ իր գոյությունը: Ափսո՜ս, որ նոր-պլատոնական դպրոցի աստվածաբան-եկեղեցականները Ավետարանի արագ տարածման գործին մեծապես վնաս ու վտանգ հանդիսացան:

Ինչպե՞ս կարելի է հասկանալ Քրիստոսի Աստվածությունը կամ մարդկությունը: Կամ այսպիսի խնդիրներն արդյոք հոգու փրկության, նկարագրի ազնվացման հետ առնչություն ունե՞ն: Եվ մի՞թե մեզ թույլ տրված է այսպիսի խնդիրներով զբաղվել, մանավանդ որ Սուրբ Գիրքն այսպիսի խնդիրներով չզբաղվելուց զատ՝ չի ուզում «զբաղեցնել» նաև մարդուն, քանի որ այսպիսի խնդիրները մարդուն իր բուն պարտականությունից շեղում են: Ահա՛ Աստվածաշնչի պատգամն այս մասին. «Ծածուկքն Տեառն Աստուծոյ մերում և յայտնիքն մեզ և որդւոց մերոց յաւիտեան, առնել զամենայն պատգամս օրինացս այսոցիկ», այսինքն՝ թե «Ծածուկ բաները մեր Տեր Աստծուն են պատկանում, բայց հայտնված բաները մեզ և մեր որդիներին են տրված, որպեսզի այս օրենքի բոլոր խոսքերը կատարենք» (Բ Օրինաց ԻԹ 29):

Երբ քրքրում ենք աստվածաբանական ու քրիստոսաբանական խնդիրները, այդժամ անուշադիր ենք գտնվում Ավետարանի այն կոչերին, որոնք այնքա՜ն քաղցր ու անուշ հնչեցվում են մեր ականջներին.

«Իմ հետևի՛ց արի»,

«Խոնարհեցրու՛ անձդ»,

«Անձնվե՛ր եղիր ուրիշի հանդեպ»,

«Սիրի՛ր քեզ ատողներին»,

«Ինչպես որ ուզում ես՝ ուրիշները քեզ անեն, այդպես և դու՛ արա նրանց»:

Երբ Ավետարանի վերացական մեկնություններով հոգնեցնում ենք մեր միտքն ու Ավետարանի բարոյական պատվիրանները զանց ենք առնում կատարել, այլևս ի՞նչ արժե, եթե լինենք էլ առաջնակարգ՝ «Րաբբի՜», «Մեկնի՜չ», «Խուրի՜», «Վարդապե՜տ», «Վերածնո՜ղ» և այլն:

Այլ դեռ մենք ինքնին խիստ դատապարտելի ու զազրելի մի արարած կլինենք: Պատմության մեջ հանդիպում ենք այն իրադարձությանը, որ երբ 1453 թվականին Մուհամեդ Բ-ն ձեռնարկում էր տիրելու հունական կայսրության մայրաքաղաքին, այդժամ ողջ հունական աշխարհը՝ Կոստանդին կայսրից սկսած, կրոնական մի սնոտի հարցով էր զբաղված: Այդ հարցը, որ մեծ վեճերի առիթ էր դարձել, Այլակերպության լույսի շուրջ էր ծավալվում: Ցանկանում էին գիտենալ, թե Այլակերպության ժամանակ լեռան վրա ծագած լույսն աստվածայի՞ն էր, թե՞ արեգակնային, երկնայի՞ն էր, թե՞ երկրային: Այս փուչ խնդրով տարված լինելով՝ նրանք մոռության էին մատնել կենսական գործերն ու չէին էլ նկատել, որ թշնամին արդեն մոտեցել է մայրաքաղաքին՝ քրիստոնեության կենտրոն հանդիսացող այդ մեծ քաղաքին:

Ո՜վ մարդ, ինչի՞դ է պետք, ինչո՞ւ ես հետաքրքրվում Հիսուսի Այլակերպության ժամանակ երևացած լույսի իսկությամբ. ուզում է երկրային լինել, ուզում է՝ երկնային, ուզում է աստվածային լինել, ուզում է՝ մարդկային, դու քո պարտականությունների՛ն հետևիր, որպեսզի որևէ զանցառություն թույլ չտաս, այսպիսի սնոտի խնդիրները քրիստոնեական եկեղեցու մարմնի վրա վերք են դառնում, որը փտեցնում ու սպառնում է վարակել այդ ամբողջ սուրբ մարմինը:

Ուզում եք իմանալ Քրիստոսի բնությո՞ւնը, Նրա «կարգավիճա՞կը». դիմե՛ք չորս Ավետարաններին և առաքյալների գրվածքներին: Այդ բոլորը բավական են ձեզ լուսաբանելու և համոզելու, որ Քրիստոս մարդ էր և Աստված կատարելապես: Հարկ չկա տիեզերական ժողովներին դիմելու, դավանաբանական հարցեր պրպտելու և ժամավաճառությամբ զբաղվելու. քեզ բավական է միայն քո սեփական ըմբռնման ու կարողության համեմատ Ավետարաններից ունեցածդ տպավորությունը:

Ինչպես հայտնի է, բոլոր ավետարանիչների ընդունակությունն ու ըմբռնումն էլ նույնը չէր, այլ յուրաքանչյուր ավետարանիչ իր հասկացողության համեմատ էր ըմբռնում Քրիստոսին: Ուշադրությո՛ւն դարձրեք, և պիտի տեսնեք, որ ավետարանիչները նույն մեթոդով ու նույն ուղղությամբ չեն գրել Քրիստոսի կենսագրությունը, նույն մտքով չեն ըմբռնել Քրիստոսի խոսքերը, գործերը, նպատակը և կյանքը: Հայտնի է, որ յուրաքանչյուր ավետարանիչ իր որոշակի տպավորությունը կրած լինելով՝ որոշակի ծրագրով, հասկացողությամբ ու համոզումով է, որ գրել է իր Ավետարանը:

Այնքան նուրբ տարբերություններ կան Ավետարանների միջև, որ ուսումնասիրողը համոզվում է, թե յուրաքանչյուր ավետարանիչ իր որոշակի ներշնչումով է գրի առել Քրիստոսի խոսքերն ու գործերը: Արդ, ինչպես որ աշակերտներն են իրենց ըմբռնման ու ներշնչման մեջ ազատ եղել, այնպես էլ քրիստոնյան պետք է ազատ լինի իր ըմբռնման և ներշնչման մեջ ու, հետևաբար, որևէ կերպ ներելի չէ տիեզերական ժողովների այն սահմանափակ, կապված ու կաշկանդված, չափված ու կշռված բառերը, բանաձևերն ու մասնիկները պարտադրել, որ ամեն քրիստոնյա անհատ ընդունի: Արիոսն էլ իրավունք ուներ իր հայեցակետերի մեջ, Աթանասն էլ: Քրիստոսի տեսակետից դիտելով էլ՝ մեկին նզովելը և մյուսին ջատագովելը ներելի չէ:

Քրիստոս չի հետաքրքրվում, թե ինչ կերպ են ըմբռնում Իր Աստվածությունը: Նա պահանջում է միայն, որ Իր անունով գործեն (Մարկ. Թ 37-38, Ղուկ. Թ 49-50): Արիոսն, ինչպես և Աթանասը, Հիսուսի անունով էր գործում: Արիոսն, իբրև քահանա, ոչ միայն Ալեքսանդրիայի ժողովրդի սիրելին ու պատվելին էր, այլև նա ամեն տեղ, ուր երևում էր, մեծապես հարգվում էր իբրև Հիսուսի անունով գործող սրբակյաց ու պատկառելի մի անձ: Նույնը կարող ենք ասել Աթանասի մասին: Նա եղավ Ալեքսանդրիայի հայրապետական աթոռին բազմած հայրապետներից ամենապատկառազդուն:

Ուզո՞ւմ ես Քրիստոսի երանությանն արժանանալ, ուրեմն մի՛ հետաքրքրվիր աստվածաբանական-փիլիսոփայական խնդիրներով, որոնք միայն չարչարել գիտեն ուղեղդ և քեզ էլ հեռացնում են քո քրիստոնեական պարտականություններից: Քեզ հարցնում եմ. «Հանուն Հիսուսի բարություն, առաքինություն գործո՞ւմ ես, հանուն Հիսուսի անձնվիրություն, համբերություն, սեր, գթություն, կարեկցանք ցուցաբերո՞ւմ ես, հանուն Հիսուսի խոնարհություն, պարկեշտություն, ճշմարտասիրություն, անկեղծություն ունե՞ս, հանուն Հիսուսի օժտվա՞ծ ես այս առաքինություններով»: Ահա այս առավելություններն են, որ պատիվ պիտի բերեն քո անձին ու այն Անվանը, որին հետևում ես:

Քրիստոսի Աստվածությանն ու Նրա մարդկությանն ի նպաստ որոշ համարներ կան հիշատակված թե՛ Ավետարանների, թե՛ Պողոս առաքյալի թղթերի մեջ: Թե՛ Արիոսն է կարող իր տեսակետները Հին և Նոր կտակարանների վկայություններով ապացուցել, և թե՛ Աթանասը, բայց, ինչպես ասացինք, նրանք չէ, որ կազմում են քրիստոնեությունը: Կարդացե՛ք Նոր կտակարանը և կհանդիպեք համարների, որոնցում Որդի Աստված ըստ ամենայնի ստորադաս է Հայր Աստծուն (Հովհ. ԺԴ 28, Ի 17, ԺԵ 4, Մատթ. ԺԱ 27, ԻԸ 18, Ա Կորնթ. ԺԱ 4):

Նաև՝ միայն Հովհաննեսի Ավետարանում, հանդիպում ենք համարների, որոնցում Որդի Աստված համագոյակից ու հավասար է Հայր Աստծուն (Հովհ. Ե 17, Ի 8, ԺԵ 5, ԺԴ 6, Ի 31): Վերջապես, հանդիպում ենք նաև ուրիշ այլ համարների էլ, որոնցում Որդի Աստված իբրև «Մարդ Արարած» է ներկայանում (Կող. Ա 15, Ա Տիմ. Բ 5, Ղուկ. ԻԲ 42, Մատթ. 46, ԻԶ 38):

Ուրեմն, չհետաքրքրվե՛նք այսպիսի խնդիրներով: Հիսուսի խոսքերին, գործերին ու կյանքի՛ն նայենք և դրանցո՛վ հետաքրքրվենք ու ներշնչվենք: Այնժամ միայն պիտի համոզվենք ու խոստովանենք, որ Նրա քաղցրության ու սրբության նմանը չկա աշխարհի երեսին: Պիտի համոզվենք, որ Նրա խոսքերից ու կյանքից ավելի վսեմ և աստվածային խոսք ու կյանք չկա: Պիտի խոստովանենք, որ որևէ մարդ անկարող է որևէ իմաստով Նրա կատարելությանը, Նրա բարոյական սրբությանն ու Նրա դյուցազնական առաքինության հավասարվել:

Իսկ մենք Պետրոսի նման պիտի ասենք. «Դու ես Քրիստոսը, կենդանի Աստծո Որդին», և խոնարհվելով Նրա ոտքերի առաջ՝ պիտի գոչենք Թովմասի հետ. «Տե՜ր իմ և Աստվա՜ծ իմ»: Ու պիտի համոզվենք, որ ինչպիսի աստվածային պատիվներ ու պաշտամունքներ էլ ընծայենք Նրան, միևնույն է՝ քիչ է, քանի որ Նա աշխարհի աննման ու պաշտելի Փրկիչն է, ում միայն վայելում է փա՜ռք, պատի՜վ և երկրպագությու՜ն: Ամեն:

Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Բ հատոր, Փարիզ, 1924 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը

Աղբյուր՝ Surbzoravor.am

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում