Պա­տե­րազմ է, պա­տե­րազմ է մո­լեգ­նում հա­յոց աշ­խար­հում

Պա­տե­րազմ է հա­յի հո­գում, սր­տում, մտ­քում:
Ես այս տո­ղե­րը գրում եմ, երբ հի­մա, հենց այ­սօր Ար­ցա­խում վճռ­վում են ճա­կա­տագ­րա­կան խն­դիր­ներ:
Երբ ռազ­մի դաշ­տում հե­րո­սա­նում, ան­մա­հու­թյան գիրկն են անց­նում ու վե­րածն­վում լա­վա­գույն­նե­րը, և ես վեր­հի­շում եմ 1915 թ. Բե­նիկ վար­դա­պետ Տեր-Դա­նիե­լյա­նի մո­գա­կան խոս­քե­րը. «Մեռ­նում ու մո­ռա­ցու­թյան գիրկն են անց­նում սո­վո­րա­կան, ե­սա­կան ան­ձինք, իսկ հե­րոս­նե­րը, ո­րոնք ի­րենց հայ­րե­նի­քի հա­մար են մեռ­նում, վե­րածն­վում են այն օ­րը, երբ գե­րեզ­ման են իջ­նում»:

Հնա­րա­վո՞ր էր ներ­կա­յիս պա­տե­րազ­մը կան­խել՝ ո՛չ: Ո­րով­հետև խն­դի­րը Թուր­քիա­յի՝ պան­թյուր­քիզ­մի, Մեծ Թու­րա­նի գա­ղա­փարն ի­րա­գոր­ծե­լը չէ միայն, ո­րով­հետև տա­րած­քա­յին խն­դիր չէ միայն, ո­րով­հետև թուրքն ու ադր­բե­ջան­ցին ցե­ղաս­պան­ներ չեն միայն: Խն­դի­րը քա­ղա­քակր­թա­կան է նաև, խն­դի­րը մեր ու նրանց միջև քա­ղա­քակր­թա­կան ան­հա­մա­տե­ղե­լիու­թյան մեջ է, և այժմ ըն­թա­նում է քա­ղա­քակր­թա­կան պա­տե­րազմ մեր ու եր­կու թյուր­քա­կան ցե­ղախմ­բե­րի միջև:
Ես չեմ խո­սի բնաջ­նջ­ված ազ­գա­կից­նե­րիս 1,5 մլն մարդ­կա­յին կո­րուստ­նե­րի մա­սին, կանդ­րա­դառ­նամ հա­յոց քա­ղա­քակր­թա­կան ար­ժեք­նե­րի ան­դառ­նա­լի կո­րուստ­նե­րին, ո­րոնք միա­ժա­մա­նակ մարդ­կու­թյան, հա­մաշ­խար­հա­յին քա­ղա­քակր­թու­թյան ան­քակ­տե­լի բա­ղադ­րյալն էին:

ՄԱՍՆ Ա. ԹՈՒՐ­ՔԸ՝ ՔԱ­ՂԱ­ՔԱԿՐ­ԹԱ­ԿԱՆ ՑԵ­ՂԱՍ­ՊԱՆ. ԿՐՈ­ՆԱ­ԿԱՆ ՍՊԱՆԴ

Քրիս­տո­նեու­թյու­նը հայ ժո­ղովր­դի էու­թյունն է, քրիս­տո­նեա­կան հա­վատ­քը դա­վա­նել՝ նշա­նա­կում է լի­նել հայ: Ան­շուշտ, դա­րե­րի ըն­թաց­քում՝ մինչ օրս, ե­ղել են ու կան ա­թեիստ, թե­րա­հա­վատ, ա­ղան­դա­վոր, քրիս­տո­նյա ձևա­ցող և ան­գամ մահ­մե­դա­կան հա­յեր, բայց այդ­պի­սիք ինձ հա­մար ըն­դա­մե­նը սահ­մա­նադ­րո­րեն ի­րա­վունք­ներ և ա­զա­տու­թյուն­ներ ու­նե­ցող քա­ղա­քա­ցի­ներ են, ոչ ա­վե­լի:
Հայ մարդն իր հոգևոր պա­հանջ­մունք­նե­րը բա­վա­րա­րում էր վան­քե­րում ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րում, ընդ ո­րում, ա­ռա­վել պաշ­տե­լի էին ա­ռա­ջին­նե­րը, ո­րոնք հան­դի­սա­նում էին ոչ միայն կրո­նա­կան, այլև կր­թա­կան օ­ջախ­ներ, մա­տե­նա­դա­րան­ներ ու յու­րօ­րի­նակ թան­գա­րան­ներ:
1919 թ. կազմ­ված մի մաս­նա­վոր ցու­ցա­կի հա­մա­ձայն, Թուր­քիա­յի տա­րած­քում կար լու­սա­վոր­չա­կան 210 վանք և 1639 ե­կե­ղե­ցի (չհաշ­ված հայ կա­թո­լիկ­նե­րի վան­քե­րը), ո­րոնց բա­ցար­ձակ մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը կամ ա­վեր­վեց, կամ վե­րած­վեց թուր­քե­րի ու քր­դե­րի ա­նաս­նա­գո­մե­րի, ա­խոռ­նե­րի, կամ քուրդ գյու­ղա­ցի­նե­րի ու վաչ­կա­տուն ցե­ղե­րի ա­մա­ռա­նոց­նե­րի ու բա­նա­կա­տե­ղի­նե­րի: 1915 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 28-ին Պոլ­սո Զա­վեն պատ­րիարք Ե­ղիա­յա­նը գրում էր. «Վան­քերն ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րը մեծ մա­սամբ կոր­ծա­նուե­ցին կամ ա­նարգ գոր­ծա­ծու­թեանց յատ­կա­ցուե­ցան. Մշոյ Ս. Կա­րա­պե­տը թն­դա­նօ­թի բռ­նուած և հիմ­նա­յա­տակ ե­ղած է, նոյն­պէս Կար­նոյ Կար­միր վան­քը, Սե­բաս­տիոյ Ս. Փր­կիչ և Ս. Սար­գիս ե­կե­ղե­ցի­նե­րը և այլն: Իսկ ե­կե­ղե­ցա­կա­նու­թիւ­նը գրե­թէ ամ­բող­ջո­վին կո­տո­րուած է, ոչ մէկ քա­հա­նա­յի ողջ մնա­ցած ըլ­լա­լուն լու­րը ու­նինք ցարդ»:
1914 թ. պա­տե­րազ­մի սկզ­բում Աստ­ծո տա­ճար­նե­րից շուրջ 70-ը կի­սա­վեր վի­ճա­կում էր, 50-ը՝ ան­պա­ճույճ, ի­րենց վա­ղե­մի փառ­քից ու շքե­ղու­թյու­նից զրկ­ված, կո­ղոպտ­ված մե­նաս­տան­ներ, իսկ ևս մո­տա­վո­րա­պես 100-ը՝ շեն, քա­րա­կոփ, հաս­տա­հիմն, հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թյան բնադ­րոշ­մը կրող հաս­տա­տու­թյուն­ներ:

Վան­քերն իս­կա­կան գան­ձա­րան­ներ էին, դրան­ցում պահ­պան­վում էին անգ­նա­հա­տե­լի ար­ժեք­ներ՝ գր­չագ­րեր, ան­տիպ գր­քե­րի բնագ­րեր, բազ­մա­թիվ տպա­գիր մա­տյան­ներ, թան­կա­գին կա­փա­րիչ­նե­րով ու ծած­կույթ­նե­րով մա­սունք­ներ, մե­ծար­ժեք գոր­գեր, կար­պետ­ներ, վա­րա­գույր­ներ, հնա­դա­րյան ա­թոռ­ներ, քան­դակ­ներ, ար­ձան­ներ, անդ­րի­ներ ու կտավ­ներ, ինչ­պես նաև ար­ծա­թե ու ոս­կե սպասք՝ սկիհ­ներ, բուր­վառ­ներ, խա­չեր, գա­վա­զան­ներ, մյու­ռո­նի կաթ­սա­ներ, սր­բա­տու­փեր, քշոց­ներ, կոն­քեր, սա­ղա­վարտ­ներ, թա­գեր, շուր­ջառ­ներ, վա­կաս­ներ և այլն, և այլն: Բա­ցի այդ, յու­րա­քան­չյուր վանք ու­ներ ի­րեն պատ­կա­նող կալ­վածք­ներ, ջրա­ղաց­ներ, խա­նութ­ներ, այլ հա­սու­թա­բեր շի­նու­թյուն­ներ ու տներ:
Հնա­րա­վո­րինս ման­րա­մասն անդ­րա­դառ­նամ այդ ա­մե­նին:
Ձե­ռագ­րե­րը ոչ միայն ե­կե­ղե­ցա­կան, կրո­նա­կան բնույթ ու­նեին, այլև պատ­մա­գի­տա­կան, ի­մաս­տա­սի­րա­կան, հնա­գի­տա­կան, բա­նա­սի­րա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­ներ էին և գր­չար­վես­տի փայ­լուն նմուշ­ներ:

1914 թ. այդ­պի­սի ձե­ռագ­րեր կա­յին հետևյալ վայ­րե­րում. Ար­մա­շի դպ­րե­վան­քում՝ 300 միա­վոր, Կե­սա­րիա­յում ու շր­ջա­կայ­քում՝ 98, Մշո Ա­ռա­քե­լոց ու Թարգ­ման­չաց վան­քե­րում՝ 256, Ար­ղը­նի Ս. Աստ­վա­ծա­ծին վան­քում՝ 146, Մարզ­վա­նում, Ա­մա­սիա­յում, Թո­քա­տում ու Զի­լեում՝ 16, Սե­բաս­տիա­յում ու շր­ջա­կայ­քում՝ 89, Տիվ­րի­կում, Մա­լա­թիա­յում, Ակ­նում ու Կա­մա­խում՝ 37, Բա­ղե­շում, Խար­բեր­դում ու դրանց շր­ջա­կայ­քում՝ 164, Չմշ­կա­ծա­գում, Չար­սան­ճա­գում և Բա­լուում՝ 33, Տիգ­րա­նա­կեր­տում ու Չն­քու­շում՝ 136, Եր­զն­կա­յում ու Վա­նում՝ 38: Ընդ­հա­նուր թի­վը՝ 1313 միա­վոր:
Սա­կայն հարկ է նշել, որ այս ցանկն ա­մենևին ամ­բող­ջա­կան չէր: Պա­կա­սում էին Աղ­թա­մա­րի, Վա­րա­գի, Վա­նի մյուս վան­քե­րում, զո­րօ­րի­նակ՝ Աղ­բա­կի Ս. Բար­դու­ղի­մեոս, Նա­րեկ, Ս. Հա­կոբ, ինչ­պես նաև Էրզ­րու­մի և Թուր­քիա­յի այլ վայ­րե­րում վա­նա­կան, ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան և ան­հա­տա­կան ձե­ռագ­րե­րի մա­սին տե­ղե­կու­թյուն­ներ: Հետևա­բար, վս­տա­հա­բար կա­րե­լի է ա­սել, որ ձե­ռագ­րե­րի թի­վը 3000-4000 է ե­ղել: Ձե­ռագ­րեր, ո­րոնք ան­դառ­նա­լիո­րեն կորս­տի մատն­վե­ցին:
Թե զուտ նյու­թա­կան տե­սա­կե­տից դրանք ինչ ար­ժեք ու­նեին, դժ­վար է ա­սել: Բավ է նշել, որ կա­յին այն­պի­սի ձե­ռագ­րեր, ո­րոնք պա­տե­րազ­մից ա­ռաջ օ­տար­նե­րը գնա­հա­տել էին 5000 օս­մա­նյան ոս­կի և գր­չար­վես­տի հազ­վա­գյուտ, ե­զա­կի նմուշ­ներ էին: Բե­րենք մի քա­նի օ­րի­նակ: Մշո Ա­ռա­քե­լոց վան­քում կար չորս ձե­ռա­գիր՝ գր­ված 1198, 1301, 1309 և 1351 թվա­կան­նե­րին, ե­րեք Ա­վե­տա­րան՝ գր­ված 1315, 1325, 1455 թվա­կան­նե­րին, 1563 թ. գր­ված մեկ Մաշ­տոց: Կե­սա­րիա­յի Ս. Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցում կար 1269 թ. մի Ա­վե­տա­րան, որն ար­ծա­թա­պատ, մա­գա­ղա­թյա ըն­տիր ձե­ռա­գիր էր և ու­ներ 213 գե­ղե­ցիկ պատ­կեր­ներ, խո­րան­ներ, լու­սան­ցա­զար­դեր, զար­դագ­րեր: Սե­բաս­տիա­յի Ս. Նշան վան­քի ձե­ռագ­րեր­րից մեկն էր Հե­թում թա­գա­վո­րի Ա­վե­տա­րա­նը՝ գր­ված 1262-ին, ո­րի ար­ծա­թե կո­ղի վրա փայ­լում էր թան­կա­գին սու­տակ:
Ձե­ռագ­րե­րի յու­րա­տե­սակ լրա­ցում էին տպա­գիր գր­քե­րը: Այս­պես, Չն­քու­շի վան­քում կար 600 միա­վոր, Սե­բաս­տիա­յի Ս. Նշան վան­քում՝ շուրջ 1000, իսկ Ար­մա­շի դպ­րե­վան­քում… 5000 հա­տոր: Մո­տա­վոր հաշ­վարկ­նե­րով, վան­քե­րում ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րում գտն­վում էր 200 հա­զար միա­վոր գիրք:

Խիստ էա­կան էին բազ­մա­տե­սակ ու բազ­մա­թիվ մա­սունք­նե­րը, որ­պես հին դա­րե­րի հի­շա­տակ­ներ, ինչ­պես նաև ար­վես­տի գոր­ծեր և նյու­թա­կան հարս­տու­թյուն­ներ: Օ­րի­նակ, Քրիս­տո­սի խա­չա­փայ­տի մա­սեր, խա­չի բևեռ­ներ, Նո­յան տա­պա­նի մաս­նիկ­ներ, Գրի­գոր Լու­սա­վոր­չի տա­ռա­պան­քին վե­րա­բե­րող մա­սունք­ներ, Աստ­վա­ծած­նի նվի­րա­կան ի­րե­րի մա­սեր, մե­ռոն և այլն: Դրանք ա­ռա­քյալ­նե­րի, նա­հա­տակ­նե­րի, հայ­րա­պետ­նե­րի ոսկ­րակ­տոր­ներ էին, քրիս­տո­նեա­կան նվի­րա­կան ա­ռար­կա­ներ կամ մա­սեր, ո­րոնք պահ­վում էին ար­վես­տի շքեղ գոր­ծեր հան­դի­սա­ցող ոս­կե, ար­ծա­թե, մար­գար­տա­կուռ պա­տյան­նե­րի, պահ­պա­նակ­նե­րի և տու­փե­րի մեջ:
Պատ­կե­րա­ցում տա­լու հա­մար բե­րենք մեկ օ­րի­նակ: Սե­բաս­տիա­յի Ս. Նշան վան­քում կար 28 մա­սունք, ո­րից չոր­սը Կե­նաց Փայտ էին, 22-ը՝ ա­ռա­քյալ­նե­րի, հայ­րա­պետ­նե­րի, մար­տի­րոս­նե­րի մա­սունք­ներ, եր­կու­սը՝ նվի­րա­կան ա­ռար­կա­ներ՝ Գրի­գոր Լու­սա­վոր­չի չար­չա­րան­քի տա­տաս­կը և Նո­յան տա­պա­նից մաս­նիկ: Բո­լորն էլ ար­ծա­թա­պատ, ոս­կեդր­վագ, ա­դա­ման­դա­կուռ պահ­պա­նակ­նե­րի մեջ էին զե­տեղ­ված: Կե­նաց Փայ­տի մա­սունք­նե­րից մե­կը, մա­նա­վանդ, 1000 տար­վա հնու­թյուն ու­ներ, իսկ վրան կար այս­պի­սի ար­ձա­նագ­րու­թյուն. «Թվ. ԳՃ­ԼԷին ինք­նա­կա­լին մե­ծի կայ­սե­րի Վաս­լի Կոս­տան­դիա­նո­սի եւ հայ­րա­պե­տի Մե­ծի Պետ­րո­սի որ ար­գե­լեաց զգետն Տր­պի­զո­նայ մին­չեւ ժամ մի ա­նուամբ կո­չի Ա­րե­գակ Սուրբ Նշա­նայ զոր ա­ռեալ Սե­նե­քե­րիմ ար­քայն շի­նեաց Սե­բաս­տիա մե­նաս­տան եւ ետ յի­շա­տակ…»: Այս ար­ձա­նագ­րու­թյու­նը վկա­յում է, որ խա­չը պատ­րաստ­վել և Ս. Նշան վան­քին էր հան­ձն­վել XI դա­րում: Իսկ խա­չի պատ­վան­դա­նը նույն­պես ա­կա­նա­կուռ էր և 1774 թ. պատ­րաստ­վել էր հայ ոս­կեր­չի կող­մից:

Բազ­մա­թիվ մա­սունք­նե­րի թվում կա­յին նաև այն­պի­սիք, ո­րոնք մեծ ժո­ղովր­դա­կա­նու­թյուն ու համ­բավ էին վա­յե­լում: Դի­ցուք, Սսի Ս. Պո­ղոս վան­քի Վահ­կա Ս. Նշան կոչ­ված խա­չը, Մշո Ս. Հով­հան­նու վան­քի Արծ­վա­բեր Ս. Նշան կե­նաց փայ­տը, Լիմ Ա­նա­պա­տի վան­քի Ս. Գևորգ մա­սուն­քը, Խար­բեր­դի Ղու­լեի Ս. Գևորգ վան­քի Ս. Կա­րա­պե­տի մա­սուն­քը և 1226 թ. Հե­թում թա­գա­վո­րի մա­տա­նիով կնք­ված մի շիշ՝ քա­րա­ցած մե­ռո­նով, որ հայտ­նա­բեր­վել էր 1839 թվա­կա­նին:
Ե­թե նկա­տի ու­նե­նանք, որ ա­մեն վանք ու ե­կե­ղե­ցի ու­ներ մի­ջին հաշ­վով 10-20 մա­սունք, ա­պա նվի­րա­կան այդ սր­բու­թյուն­նե­րի թի­վը կկազ­մեր շուրջ 30 հա­զար:
Մե­ծար­ժեք էին նաև հա­յոց վան­քե­րի ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հնու­թյուն­ներն ու սպաս­քը: Բե­րենք մի քա­նի օ­րի­նակ: Այս­պես, համ­բա­վա­վոր էին Սե­բաս­տիա­յի Ս. Նշան վան­քում գտն­վող Սե­նե­քե­րիմ թա­գա­վո­րի ա­թո­ռը, Սսի կա­թո­ղի­կո­սի ա­թո­ռը, մե­ռո­նօրհ­նու­թյան կաթ­սան: Մշո Ս. Հով­հան­նու վան­քում կար 3 մ եր­կա­րու­թյամբ ու քա­ռորդ մետր լայ­նու­թյամբ, ա­րա­բե­րեն թավ­շյա հրո­վար­տակ, որն ա­վան­դա­բար վե­րագր­վում էր իս­լամ­նե­րի մար­գա­րեին, բայց թերևս Աբ­բա­սյան խա­լիֆ­նե­րից մե­կի հրո­վար­տակն էր: Վա­նա Տի­րա­մայր Ս. Աստ­վա­ծա­ծին վան­քում պահ­վում էր «Արևէ ճրագ» կոչ­վող մի կա­վա­հո­ղե լու­սա­տու, ո­րը հեղ­ված էր մար­տի­րոս­նե­րի ա­րյամբ: Խար­բեր­դի Ղու­լեի Ս. Գևորգ վան­քում էր գտն­վում XI դա­րից մնա­ցած 13 սպի­տակ մոմ:
Ա­մեն վան­քում ու ե­կե­ղե­ցում կա­յին նկար­ներ, ո­րոնք հին դա­րե­րի ար­վես­տի գոր­ծեր էին, ինչ­պես, օ­րի­նակ, Ար­ղը­նիի Տի­րա­մոր պատ­կե­րը:

Ա­ռան­ձին ար­ժեք էին ներ­կա­յաց­նում կրո­նա­կան սպասք­նե­րը: Յու­րա­քան­չյուր վանք ու ե­կե­ղե­ցի ու­ներ տաս­նյակ, եր­բեմն էլ հա­րյու­րա­վոր թան­կա­գին ա­նոթ­ներ, ար­ծա­թե ու ոս­կե գա­վա­զան­ներ, սր­բա­տու­փեր և ա­ղավ­նի­ներ, մե­ռո­նա­թա­փեր, կոն­քեր, բուր­վառ­ներ, կան­թեղ­ներ և այլն: Դի­ցուք, Չն­քու­շի հա­յոց վանքն ու­ներ 550, Ար­մա­շի Չար­խա­փան Ս. Աստ­վա­ծա­ծին վան­քը՝ 350 ա­նուն այդ­պի­սի սպասք, ո­րոնք ոչ միայն բարձ­րար­վեստ աշ­խա­տանք­ներ էին, այլև նյու­թա­կան տե­սա­կե­տից ու­նեին մեծ ար­ժեք: Հա­յոց Աստ­ծո տա­ճար­նե­րում հաշվ­վում էր առն­վազն 600 հա­զար ոս­կե և ար­ծա­թե սպասք:
Հա­տուկ ար­ժեք էին ներ­կա­յաց­նում վան­քե­րի ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րի գոր­գերն ու կար­պետ­նե­րը: Ե­թե նկա­տի ու­նե­նանք, որ դրանց գի­նը մի­ջին հաշ­վով 5000 օս­մա­նյան ոս­կի էր, ա­պա կո­րուս­տը կազ­մում էր ա­վե­լի քան 5 մլն օս­մա­նյան ոս­կի:

Ի վեր­ջո, հա­յոց վան­քերն ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րը տի­րում էին ըն­դար­ձակ հո­ղա­տա­րածք­նե­րի, այ­գի­նե­րի, պար­տեզ­նե­րի, մար­գե­րի, ան­տառ­նե­րի, ո­րոնց հա­սույ­թից հո­գաց­վում էին տա­ճար­նե­րի ու հոգևո­րա­կան­նե­րի ապ­րուս­տի ծախ­սե­րը: Դրանց մեծ մա­սը, թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թյան ուղ­ղորդ­մամբ և թողտ­վու­թյամբ, բռ­նագ­րա­վե­ցին մու­հա­ջիր­նե­րը՝ թուրք գաղ­թա­կան­նե­րը, և քուրդ բե­կե­րը. օ­րի­նակ, Սսի Թլա­նի ա­գա­րա­կը, Ար­մա­շի վան­քի հո­ղե­րը, Վա­նի, Սղեր­դի, Մշո, Բա­ղե­շի, Եր­զն­կա­յի և այլ վան­քե­րի կալ­վածք­նե­րը:

Հա­վե­լենք նաև, որ վան­քերն ու ե­կե­ղե­ցի­ներն ու­նեին հա­սու­թա­բեր ջրա­ղաց­ներ, խա­նութ­ներ, տներ, պան­դոկ­ներ, խա­ներ և այլն: Ըստ Պոլ­սո պատ­րիար­քա­րա­նի Վա­նո­րեից խոր­հր­դի վի­ճա­կագ­րու­թյան, 1914 թ. դրու­թյամբ Արևմտյան Հա­յաս­տա­նի 200 վան­քե­րից 150-ը ու­նեին ա­վե­լի քան 1500 այդ­պի­սի ան­շարժ գույք, իսկ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը՝ ա­վե­լի շատ, ո­րոնց հա­սույ­թով հո­գում էին թե ի­րենց, թե կից դպ­րոց­նե­րի ծախ­քը:
Ամ­փո­փե­լով՝ փաս­տենք հետևյա­լը:
Ինչ­պես ար­դեն վերևում նշել ենք, ներ­կա­յաց­ված պատ­կե­րը հիմն­ված էր 1919 թ. կազմ­ված մի ոչ լրիվ ցան­կի վրա, ո­րոնց մեջ չեն մտ­նում հայ կա­թո­լիկ վան­քերն ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րը: 1930 թ. դրու­թյամբ, հայ լու­սա­վոր­չա­կան 1849 վան­քե­րից ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րից ա­վե­լի քան հա­զա­րը հիմ­նա­հա­տակ կոր­ծան­ված էին, 691-ը՝ կի­սա­կոր­ծան վի­ճա­կի մեջ, 1727-ը ամ­բող­ջո­վին և անխ­նա կո­ղոպտ­վել էր թուր­քա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի ու թուրք ժո­ղովր­դի կող­մից:
Նշենք նաև, որ ամ­բողջ Թուր­քիա­յում հայ բո­ղո­քա­կան­ներն ու­նեին 310 ժո­ղո­վա­րան: Դրանց բա­ցար­ձակ մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը՝ գրե­թե բո­լո­րը, կամ ա­վեր­վեց, կամ կի­սա­կոր­ծան վի­ճա­կի հասց­վեց: 1930 թ. դրու­թյամբ դրան­ցից միայն 23-ն էր ծա­ռա­յում բուն նպա­տա­կին, իսկ հե­տա­գա տա­րի­նե­րին այդ թիվն էլ զրո­յաց­վեց:

(շա­րու­նա­կե­լի)

Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱՆ

Աղբյուր՝ Irates.am