Չխոնարհվող եղեգների հավատավոր գրողը

ԵՐԵՎԱՆ, 23 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԻ, ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ/ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: «Մեզ հայ պահող ուժը մեր հայրենասիրությունն է, մենք մեզ ճանաչում ենք այն լեզվով, որ խոսելու են մեր հողի մարդիկ, եւ մեր երկիրն է մեր ինքնաճանաչման վկան, Արարատն է ու Արագածը, Սեւանն է ու Վանա ծովը… Վայ այն ազգին, որ անցյալ չունի, չունի պատմություն: … Հայ ժողովուրդը գիտե վերընձյուղվել: Նա ժառանգել է արարելու ոգի եւ բարոյական զորություն, ժառանգել է մեծասքանչ լեզու եւ ոսկեծղի դպրություն…»:

Ստեփան ԱԼԱՋԱՋՅԱՆ

Մեր ոսկեծղի դպրությամբ սքանչացողն ու նրա անխոնջ մշակներից մեկն էր դառնալու սիրիական Հալեպում ծնված ու 1946 թվականին ընտանիքով հայրենադարձված ազգապաշտ գրողը՝ Ստեփան Ալաջաջյանը: Մտավորական, որի նախնիները բնիկ զեյթունցիներ էին՝ բռնագաղթած օտար մի երկիր: Բռնագաղթած, բայց երբեք չկտրված արմատներից, ազգային ավանդույթներից, բարքերից ու սովորույթներից, որոնք սրբությամբ փոխանցվում էին հարազատ ժառանգներին: Հայրը՝ Եղիան, իր մեջ խտացնում էր զեյթունցու հավաքական կերպարը: Հենց նա էլ նախատիպն էր լինելու գրողի «Եղեգները չխոնարհվեցին» ծանրակշիռ վեպում ներկայացվող Փառենի. «Փառենն ինքն էլ քայլող պատմություն է, իր ժողովրդի հերոսական, բայց եւ ողբերգական պատմությունը: Նա հաստատուն կոճղ է, հայոց անընկճելի կաղնի»:

Դժվար է պատկերացնել քսաներորդ դարի երկրորդ կեսի հայ արձակն առանց Ստեփան Ալաջաջյանի գրական ժառանգության: Նա հայ արձակ էր բերում մեր ժողովրդի պատմությունը, քառուղիներով անցած նրա տատասկոտ ճանապարհը: Պատմություն, որը միաժամանակ տարեգրությունն է ազգի ու նկարագիրը հայի բնավորության: Հայրենիք չտեսած, բայց արյան կանչով, կորսված հայրենի տան կարոտով, ծնողների պատմած հուշերը հոգում փայփայելով՝ նա իր ստեղծագործություններում վերակենդանացրեց այդ նույն հայրենիքը, կարեւորեց «ազգասիրություն», «հայրենասիրություն» բառերի առինքնող խորհուրդը: Այս գաղափարները մշտապես ուղեկցեցին նրան, դարձան ուղեցույց ու դավանանք ողջ կյանքի ընթացքում. «Հայը ուժեղ կամք ունի, անպարտ ոգի եւ դրանով էլ դիմակայել է դաժան ճակատագրին»:

Բազմաժանր ու հարուստ է նրա գրական հունձքը՝ վեպեր, վիպակներ, պատմվածքներ, թարգմանություններ, հրապարակախոսական հոդվածներ, կինոսցենարներ, հուշագրություն, որոնցով հայտնի դարձավ տաղանդավոր գրողի անունը եւ մայր հայրենիքում, եւ սփյուռքահայ բոլոր հանգրվաններում: Նրա ստեղծագործությունները տրոփում են հայրենի երկրի սիրով ու կարոտով, իր հոգում մշտաբորբոք հայոց Մեծ եղեռնի անամոք վշտով, հայրենասիրության ու ներգաղթի թեմաներով, մեր ժողովրդի հարատեւության վճռականությամբ ու հայրենիքի վերածնունդով: Այս ամենը գեղարվեստորեն են արտացոլված «Անապատում», «Անառագաստ նավակներ», «Փյունիկ», «Առանց հայրենիքի», «Եղեգները չխոնարհվեցին», «Ոսկեգույն ծիր կաթին», «Վիրավոր եղջերուն», «Ապառաժները արտասվել գիտեն», «Մադլենն ապրում է Փարիզում», «Չսպիացած վերք» եւ մյուս գործերում: Հեղինակի խոստովանությամբ՝ նա իր ստեղծագործություններն արարել է մի նպատակադրումով, որպեսզի դրանք փոխանցվեն սերունդներին, որ պիտի գան, պիտի ապրեն իբրեւ հայ՝ ազգային ինքնագիտակցությամբ, ազգային արժանապատվությամբ, իբրեւ ազգասեր մարդ եւ քաղաքացի:

Իր երկրի եւ ժողովրդի հոգսերով ու ճակատագրով մշտապես մտահոգ տաղանդավոր գրողը, հանգամանքների բերումով, իննսունականների սկզբներին ընտանիքով տեղափոխվում է Ամերիկա, հանգրվանում հայահոծ Լոս Անջելեսում: Թվում էր, թե օտար միջավայրն ու օտար բարքերը, շատերի նման, կխաթարեն գրողի ներաշխարհը, մոռացության գիրկը կմղեն նրա ազգային դավանանքն ու ազգանվեր սկզբունքները, կկոտրեն ստեղծագործ ոգին: Բայց խորթ միջավայրը անկարող էր փոխել նրան: Հավատարիմ մնալով ինքն իրեն, մտավորականի իր կոչմանը, իր մարդ-արվեստագետ դավանանքին եւ անկախ առողջական ծանր վիճակից՝ շարունակում է ակտիվ գործունեությունը, հանդես գալիս հոդվածներով, ելույթներով: 2001 թ. նրա դուստրը հիմնադրում է «Առագաստ» ամսագիրը, գրողը դառնում է դրա պատվավոր խմբագիրը, որի յուրաքանչյուր համարի առաջին էջում տպագրվում էին Ս. Ալաջաջյանի «Մեր խոսքը» խորագրով ծրագրային հոդվածները, որոնք հստակ պատկերացում են տալիս նրա գրական, գեղագիտական հայացքների, հայրենիքի հանդեպ անխառն սիրո, մեր ժողովրդի հոգեւոր-մշակութային արժեքների մասին: Ամսագիրը երկար տարիներ հոգեւոր կամուրջ էր հայրենիքի եւ սփյուռքի միջեւ, լուսավոր ու պայծառ առագաստ օվկիանոսից այն կողմ, որի լույսով ջերմանում էին հայրենի ոստաններից հեռու ապրող բազմահազար մեր հայրենակիցները: Իսկ արձակագիրը շարունակելու էր ստեղծագործել՝ ծնվում են հուշագրությունները, որոնք ամփոփվում են հինգ գրքերում՝ «Լուսավորյալ խորաններ», «Ճամփեզրի վրա», «Եվ ատրուշաններ», «Վաթսունականք», «Հորձանուտ»: Գրքեր, որոնք պատգամ լինելուց բացի, լայնախոհ հայացքով կյանքը ճանաչող, իր արմատներին ամուր կառչած մարդու շարադրանք են, որոնցում հեղինակը հոգու ողջ բացահայտմամբ, իրականության ճշգրիտ արտացոլմամբ կիսվում է իր ընթերցողի հետ, ներկա եւ գալիք սերունդներին վստահում տարիների ընթացքում հոգու գաղտնարանում կուտակված խոհերն ու ապրումները, ժամանակի ու դարաշրջանի ճշմարտացի բնութագրումն ու գնահատականը:

Կորցրած հայրենիքի վերհուշը մշտապես ապրում էր նրա մեջ ինչպես մորմոքող կարոտ, ինչպես թանկագին մասունք, ու այն վերադարձնելու հույսն ու հավատը պահեց ողջ կյանքում: Եղեռնի չսպիացած վերքը բույն էր դրել իր հոգում եւ երբեք չլքեց նրան, այլ ուղղորդեց այն մեծ հավատով ու լավատեսությամբ, որ եղեգները չեն խոնարհվում…

Հավելենք, որ մեր նոր գրականության անդաստանում իր վրանը խփած արձակագիրը մեծ վաստակ ունի նաեւ որպես թարգմանիչ: Նրա գրչով են հայացել Շեքսպիրի, Վիլյամ Սարոյանի, Հերբերտ Ուելսի, Ժան Պոլ Սարտրի, օտար այլ հեղինակների որոշ գործեր: Իսկ ինքը թարգմանվել է անգլերեն, ֆրանսերեն, չեխերեն, բուլղարերեն, էստոներեն, ուզբեկերեն ու այլ լեզուներով: Նրա սցենարով են նկարահանվել չափազանց սիրված «Կտոր մը երկինք» եւ «Ճերմակ անուրջներ» գեղարվեստական կինոնկարները:

Հայրենապաշտ արձակագրին ներկայացնող այս հոդվածն ամփոփենք Սիլվա Կապուտիկյանի բնութագրումով. «Նա ոչ միայն տաղանդավոր գրող է, ընկեր է, քաղաքացի է, որովհետեւ հայրենիքի բոլոր իրադարձություններն ապրում է, դրանք լինում են նրա մոտ կենսագրություն, ամենօրյա պայքար եւ մաքառում, իր կյանքի միջով անցնող ճակատագիր, հերքումի եւ պատասխանի երեւույթ, որոնք նրան դարձնում են անհատականություն»:

Հակոբ ՍՐԱՊՅԱՆ