Սարդարապատ. մահ կամ հաղթանակ

Երբ չի լինում ելք ու ճար,

Խենթերն են գտնում հնար,

Այսպես ծագեց, արեգակեց

Սարդարապատի մարտը մեծ…

Սարդարապատից Երևան հաշված կիլոմետրեր են, մոտ 40 րոպեի ճանապարհ: Որ պատկերացնեք, մեծ հաշվով, Երևանին կպած համայնքում է տեղի ունեցել պատերազմը:

Սարդարապատի հերոսամարտի նախաբանն ու ամբողջ պատմությունը Երևանի շուրջ է: Որքան էլ հիմա դեպքերին նայենք ժամանակների հեռվից, միևնույնն է, տարածությունը ժամնակով չի կրճատվում: Այն, ինչին անդրադարձել ենք այս անգամ, պատմություն է հաղթանակի, հայի բացառիկ կամքի ու քաջության, մեր քթի տակ տեղի ունեցած պատմության մասին:

1918-ն էր, թուրքական 36-րդ դիվիզիան ներխուժեց Արարատյան դաշտ և գրավեց Սարդարապատից քիչ հեռու գտնվող «Արաքս» կայարանը, որով անցնում էր երկաթգիծը: Որպեսզի պատկերացնեք՝ ինչ էր իրենից ներկայացնում այս դիվիզիան, ասեմ, որ այն թուրքական բանակի կորիզն էր՝ փառավորված Գալիոպոլիի ճակատամարտում, որը, սակայն, փախուստի դիմեց Սարդարապատում: Խուճապ էր ու նույնիսկ առաջարկ կար նահանջել դեպի Սևան: Երևանյան զորախմբի հրամանատարը՝ գեներալ Մովսես Սիլիկյանն այցելում է Էջմիածին և Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե-ին առաջարկում է տեղափոխվել Սևանի ավազանի որևէ համայնք։ Կաթողիկոսը մերժում է.

«Եթե հայկական ուժերն ի վիճակի չեն պաշտպանելու այս սրբազան վայրը, ապա ես ինքս կանեմ դա և հոգ չէ, թե կզոհվեմ հազարամյա տաճարի շեմին»:

Կաթողիկոսը հրամայում է օր ու գիշեր հնչեցնել բոլոր եկեղեցիների զանգերը և ոտքի հանել ժողովրդին։ Նա երդվում է համընդհանուր նահանջի դեպքում անգամ մնալ Էջմիածնում ու անձամբ պաշտպանել Մայր Աթոռը։ Մայր տաճարի զանգերն այդ օրերին անդադար ղողանջել են: Ի դեպ, Սարդարապատի հուշահամալիրի զանգերը ևս այդ խորհուրդն ունեն:

…Զանգեր, ղողանջեք,

Սրբազան քաջերին կանչեք

Այս արդար մարտին:

Սերունդներ, դուք ձեզ ճանաչեք

Սարդարապատից…

Ի դեպ, Գևորգ Ե կաթողիկոսի հրամանով միայն հոգևորականներից բաղկացած 300 հոգանոց ջոկատ է կազմավորվում: Այնպես որ արժանապատիվ խաղաղություն վաստակելու գործին լծված էին բոլորը, ոչ մի պայմանականություն, պրոտոկոլ ու համազգեստ հայրենիքից առավել կարևոր չէր:

Այդ օրերին Հայաստանը թուրքական աքցանի մեջ էր՝ յաթաղանը ներկայիս Երևանի վրա կախված: Մարտեր էին գրեթե ամենուր՝ նեկայիս Արագածոտնում, Արմավիրում, Լոռիում, Գեղարքունիքում: Վիճակն իսկապես օրհասական էր…

«Հայեր, շտապեցեք հայրենիքն ազատելու: Ժամանակ չէ դանդաղելու։ Մինչև հիսուն տարեկան ունեցող բոլոր տղամարդիկ պարտավոր են զենքի տակ գալու. ես պահանջում եմ ամենքից ներկայանալ իրենց զենքերով ու փամփուշտներով հայրենիքի պաշտպանության համար․․․․»:

Սա Սիլիկյանի կոչն էր հայությանը: Այդ օրերին կամավոր զինվորագրվեցին ու հայրենիքի պաշտպանությանը լծվեցին երիտասարդ տղաներ, նույնիսկ կանայք ու ծերեր:

Սարդարապատի ճակատամարտին մասնակցել է մոտ 8500 հայ և մոտ 500 եզդի։ Սարդարապատի ճակատամարտին գրեթե զուգահեռ ընթացող Բաշ-Ապարանի մարտերին ընդհանուր հաշվարկով մասնակցել է մոտ 5500 հայ զինվոր, որոնց հետ թուրքերի դեմ կռվում էր մոտ 500 եզդի՝ Ջհանգիր աղայի հրամանատարությամբ։ Եզդի ժողովրդի դերն այս ճակատամարտերում անգնահատելի է:

Սարդարապատի ճակատամարտն ինը օր տևեց: Այն ավարտվեց թուրքական գերակշիռ ուժերի դեմ տարած լիակատար հաղթանակով։ Որքան էլ այն անվանեն «20-րդ դարի Ավարայր», միևնույնն է, այս հաղթանակն անարդարության, ուժերի անհավասարության մասին չէ, այլ հաղթանակ է ուղիղ իմաստով՝ հողի վրա, գլխի մեջ, մեր ձեռքով, մեր ոգով ու միասնությամբ կերտված և առանց լիրիկական զեղումների:

Մեծ ջանքերի գնով ձեռք բերված այս հաղթանակը հիմքը դարձավ, որ ստեղծվի Հայաստանի հանրապետությունը: Սա փառահեղ հաղթանակ է, իսկ այդպիսիք մեր պատմության մեջ քիչ չեն:

Միասնականության, կամքի, հավատի ու նոր հաղթանակների երազանքով՝ վերջաբանը Մովսես Սիլիկյանի կոչն է, որը թեև հնչել է  Սարդարապատի հերոսամարտից առաջ, բայց առավել քան արդիական է այսօր:

«Հասել է րոպեն, երբ յուրաքանչյուր հայ՝ մոռանալով իր անձնականը, հանուն մեծ գործի՝ հայրենիքի փրկության և իր կնոջ ու աղջիկների պատվի պաշտպանության, պետք է գործի դնի իր վերջին ճիգը թշնամուն հարվածելու համար: Մենք չէինք ուզում կռվել. հանուն խաղաղության ու հաշտության պատրաստ էինք ընդառաջ գնալու ամեն տեսակ զոհողությունների, սակայն, մեր նամարդ թշնամին ընթանում է իր ծրագրած ուղով. նա ստրկացնել է ուզում մեզ, ուզում է ոչնչացնել մեր բազմաչարչար ազգը: Բայց քանի որ պիտի ոչնչանանք, ավելի լավ չէ՞, որ զենքը ձեռներիս փորձենք պաշտպանել մեզ: Գուցե հաջողվի մեծ կռվով ձեռք բերել ապրելու իրավունքը»։

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում