Սայաթ-Նովա. «խալխի նոքարի» «դավթարը», որն «ամէն մարդ չի կանայ կարդայ»

Սայաթ-Նովայի կյանքի մասին ստույգ ինֆորմացիա չկա: Որքան էլ նրա գրական ժառանգությունն ու կյանքն ուսումնասիրվել է, միևնույնն է, ինչպես Թումանյանն էր ասում՝ «պակասավոր» դրվագներ կան:

Քանի վուր ջան իմ, եա~ր, քի ղուրբան իմ. աբա ի՞նչ անիմ.

Արտասունք անիմ, շատ հոգուց հանիմ, եա~ր, ղադէդ տանիմ:

Ասիր` ջէյրան իմ. թուղ քի սէ՛յր անիմ, եա~ր, մըտիկ անիմ:

Մո՛ւտ բաղչէն նազով, քիզ գովիմ սազով, եա~ր, իլթիմազով…

Սայաթ-Նովայի ծննդյան ու մահվան ստույգ տարեթվեր չկան: Դրանց շուրջ սայաթնովայագետները վիճում են մինչ օրս: Վարկածները շատ են, արժանահավատները՝ ևս:

Նույնչափ վիճելի է նրա ծննդավայրը: Վարկածներից են Թիֆլիսը և Սանահինը: Այս համատեքստում ուշագրավ է վրաց արքայազն Թեյմուրազի հետևյալ հիշատակումը.

«Սայաթ-Նովան Էրեկլե 2-րդի ժամանակ ճորտագրված էր Գեորգի 13-րդի մոտ… Նա Վրաստանի հայերից էր՝ Գեորգի 13-րդին պատկանող արքունական Սանահին գյուղից»:

Առհասարակ նրա կյանքին վերաբերող անորոշ, չպարզաբանված ու չհաստատված տեղեկությունները շատ են: Իր տաղերից մեկից կարելի է իմանալ, որ իսկական անունը Արութին է: Ծնողների մասին ևս իմանում ենք տաղերից: Իր թուրքալեզու գործերից մեկում նա ասում է, որ հայրը Հալեպից է, մայրը՝ Հավլաբարից:

Սայաթ-Նովա անունը թարգմանաբար նշանակում է որսորդի թոռ: Նրա կրտսեր որդին` Օհանը կրում էր Իվան Սեյադով անունը, իսկ ավագ որդու` Մելիքսեթի ժառանգները Սայադյան էին: Այսինքն, Սայաթ-Նովայի տոհմական ազգանունը Սայադյան է:

…Գ’ո՛ւզիմ, թէ համաշա դըռանըդ գամ ուխտ`

Աչքիրըդ, կա՛րմիր վարդ, նուր բացարած տուղտ,

Լիզուդ գըրիչ ունիս, ձեռըդ` գուլգազ թուղթ.

Ծովէմէն դուս էկած զա՛րա իս, գօ՛զալ…

Սայաթ-Նովան գիտեր ու ստեղծագործում էր մի քանի լեզվով: Մեր օրեր են հասել նրա հայերեն, վրացերեն ու թուրքերեն խաղերը: Նրա գրական ժառանգութան մեջ առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում սիրո երգերը:

…Յիս էլ ուրիշ եար չունիմ, էս գըլխէն վա՛ղ իմացի.

Ա՛նգաճ արա, մա՛տաղ իմ քիզ, էս խօսքըս սա՛ղ իմացի.

Մըտի՛կ արա քու Ստիղծողին` տուզ-նամագ-ա՛ղ իմացի.

Սայաթ-Նովին մի՛ ջըգրեցնի` էշխէմէդ տո՛ւսաղ իմացի.

Խիլքըս գըլխէմէս տարիլ իս քու, բէ՛մուրվաթ, գարդիշ տալով:

Առեղծվածային է նաև Սայաթ-Նովայի սերը: Ով էր այն յարն ու գոզալը, որին նա նվիրում էր իր խաղերը: Այստեղ էլ մի քանի վարկած կա: Վրաց Հերակլ 2-րդ թագավորի քրոջ՝ Աննայի մասին ծավալված զրույցները մինչև մեր օրեր են հասել, բայց Աննան ամուսնացած էր, իսկ պալատական երգիչ դարձած ճորտի հետ սիրավեպն անհնար էր ու անկարելի: Բացի այդ սա ոչ մի դեպքում չհաստատված վարկած է: Մեկ այլ վարկածով էլ աշուղը սիրահարված էր մի հույն գեղեցկուհու: Ի խաղերից մեկում նա գրում է՝ «Մանի դիվանա էյլադի բիր թարիփլու էք ռումի»: Ռումի նշանակում է հույն: Թիֆլիսում լուրեր էին շրջանառվում, որ պալատական աշուղը սիրահաված է Տալիթա անունով մի աղջկա: Եթե հաշվի առնենք անվան հունական ծագումնաբանությունը, իսկ խաղերից մի քանիսում հիշատակված ռումին ու Տալիթան բավականին արժանահավատ են:

…Աշուղի լիզուն բըլբուլ է, օրհնանք ունէ, նալաթ չըկայ.

Շահի մօդ խօսքն անց կու կէնայ, սըպանելու ջալլաթ չըկայ.

Հէքիմ ու դադաստան չըկայ, մէ դըրուստ ադալաթ չըկայ.

Մէ մարդ չըկէր` ազատիլ էր, Սայաթ-Նովէն դարին մընաց:

Այնուամենայնիվ, ինչն էր տանջում ու ցավ պատճառում Սայաթ-Նովային, մեր օրերում դժվար է ասել: Բայց այն որ անարդար ժամանակները երբեք չեն ավարտվում, բավականին ծարակշիռ վարկած է: Ինչու նա հեռացվեց պալատից, ինչու նրանից երես թեքեց թագավորը: Սայաթ-Նովան այդ առիթով իր խաղերից մեկում գրում է՝  «Ո՞ւմ մեղադրեմ ինչի՞ց եղավ…Էս ամենն իմ խելքից եղավ»:

Վրաց Թեյմուրազ արքայազնի վկայությամբ Սայաթ-Նովան «հայ տերտեր էր»: Ժամանակագրությունը վերականգնել ու հասկանալ՝  Սայաթ-Նովան մինչև պալատ գալն էր հոգևորական, թե պալատից հեռանալուց հետո, դժվար է:

Աշխարհէմէն բէզարիլ իմ, էլ բերնումըս համ չըկայ, չէ՛,

Թառամիլ է սըրտիս վարդըն, սափա, զօղ ու դամ չըկայ, չէ՛,

Ամէն մարդ ի՛րան է քաշում, դարդիման համդամ չըկայ, չէ՛,

Բոլորըն ղամքաշ ին դառի` ուրախ սիրտ անգամ չըկայ, չէ՛…

Այնուամենայնիվ, Սայաթ-Նովան ուներ ընտանիք: Կինը՝ Մարմարը լոռեցի էր: Նրանք զավակ ունեին, թեև քիչ չեն կարծիքները, որ նա կուսակրոն հոգևորական է եղել: Հոգևորական լինելը հասկացվում է կնոջ հիշատակություններից, որոնցում նա ամուսնու մասին ասում է Տեր Ստեփանոս:

Սայաթ-Նովայի մահը ևս մի քանի վարկած ունի: Եթե նա զոհվել է պարսից Աղա Մահմադ խանի արշավանքի ժամանակ, ապա ինչպես է մասնակցել մարտերին 80-ն անց տարիքում, իսկ աբեղա Իոնե Խելաշվիլին Էջմիածնից Թի‎ֆլիս վերադառնալիս Հաղպատի վանքում հանդիպել է Սայաթ-Նովային: Այս վարկածի համաձայն՝ հանդիպումը պարսկական արշավանքի ժամանակ աշուղի զոհվելուց հինգ տարի անց է եղել:

Թբիլիսիում ամեն տարի նշվում է Սայաթ-Նովային նվիրված Վարդատոնը: Քաղաքի սրտում էլ տեղադրված է նրան նվիրված քանդակ՝ Գիա Ջափարիձեի և Կախա Քորիձեի համահեղինակությամբ: Իսկ Թբիլիսի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակում Սայաթ-Նովայի հուշաքարն է, աշուղի խաղերից մեկով

…Ամէն մարդ չի կանայ խըմի` իմ ջուրըն ո՛ւրիշ ջըրէն է.

Ամէն մարդ չի կանայ կարդայ` իմ գիրըն ո՛ւրիշ գըրէն է.

Բունիաթըս աւազ չիմանաս, քարափ է, քարուկըրէն է…

Սայաթ-Նովայից պահպանվել են մոտ 70 հայերեն, 120 թուրքերեն և շուրջ 30 վրացերեն երգեր, որոնց մեծ մասը նրա արքունական դավթարում են:

Գոհար ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում