«Մեծ պաշտոնյա ես. ավելորդ է ըսել, թե մեծ խաբեբա ես»․ Հակոբ Պարոնյան

Այսօր հայ գրող, սոցիալական երգիծանքի հիմնադիր, լրագրող Հակոբ Պարոնյանի ծննդյան 180-ամյակն է։ Անվանի գործիչը ծնվել է 1843 թվականի նոյեմբերի 19-ին Արևմտյան Հայաստանի (Օսմանյան կայսրություն) Ադրիանապոլիս քաղաքում։

Նրա կյանքի ու ստեղծագործական գործունեության մասին տեղեկություններին քաջատեղյակ են շատերը։ Մեր հետաքրքրության նյութն է Պարոնյան-երգիծաբանը և Պարոնյան-մանկագիրը, որը զուգահեռվել է Պարոնյան-հասարակական գործչին։

Պարոնյան-երգիծաբանը

Հայտնի փաստ է, որ Հակոբ Պարոնյանը հայ գրականության մեջ սկիզբ դրեց և կատարելության հասցրեց երգիծանքը։ Սակայն քչերին է հայտնի՝ ինչն էր գլխավոր դրդապատճառը։

1․ Անձայն մամուլ

Գրողի գործունեությունը համընկավ «զուլումի» ժամանակաշրջանի հետ։ Օսմանյան Թուրքիայում իշխում էր Աբդուլ Համիդ II, որ «ամորձատել» էր մամուլն ու քաղաքական դաշտը։ Մամուլում այլ բան չկար, բացի կայսրի գովաբանությունից ու շոգենավերի չվացուցակից։ Հենց այստեղ է Պարոնյանը հասկանում, որ իրականությունը ներկայացնելու ավելի լավ տարբերակ չկա, քան այլաբանությունն ու երգիծանքը։

Պարոնյանը գրում էր, որ պետք է զգուշանալ ժամանակի և պատմության մեջ «ամեն բան վարդագույն տեսնելե», «ամեն ինչ ծիրանեգույն նկատելե»։ Ճշմարիտը հայելու պես և հայելու մեջ իրականությունը տեսնելն է։

«Ազային ջոջեր»-ի նախաբանում ասում է՝ «․․․ո՞ր հայելին գաճաճը Աքիլլես կցուցնե»։ Այսինքն՝ այդ որ հայելին գաճաճին Աքիլլես կդարձնի։ Սրանով նա բանաձևում է իր ստեղծագործական նշանաբանն ու բռնած ուղին։

2․ Երգիծանքը՝ «դեղամիջոց»

«Մեծ պաշտոնյա ես. ավելորդ է ըսել, թե մեծ խաբեբա ես»,- գրում է Պարոնյանը։ Մի՞թե այս միտքը չի պահպանել իր արդիականությունը․․․․

Հանճարեղ գրողն ատում էր սուտը, քծնանքն ու շողոքորթությունը։

«Անանկ ժամանակի մը մեջ կապրինք, որ քաղաքավարությունը և շողոքորթությունը նույնանիշ բառեր եղած են»,- գրել է Պարոնյանը։

Այս սկզբունքը վերաբերում էր ոչ միայն կյանքին, այլև ստեղծագործությանը։ Այդ էր պատճառը, որ երգիծանքը դարձնում է միջոց ազգի երևելիների իսկական դեմքը ցույց տալու համար։ Նրա երգիծանքի նպատակը ոչ թե պարզապես վիրավորելն էր, այլ այդ նշանավոր մարդկանց բացասական կողմերը ցույց տալով, նրանց առջև հայելի դնելով՝ թերություններին «բուժում» տալը։

Գրում է «Մեծապատիվ մուրացկանները», «Ազգային ջոջերը», «Կսմիթները» և գրականության մեջ նոր էջ բացում, որը զուգահեռվում է համաշխարհային գրականության բարձրարժեք երկերին։ Այստեղ նա ծաղրում է քաղաքական, հասարակական, մշակութային դեմքերին՝ երևելիներին, հոգևորականներին։ Թվում է՝ երգիծանքը չափազանցված է, սակայն, ինչպես գրողն էր շեշտում, պետք է բժշկի պես կտրել և հեռացնել խոցը, ազատվել «հիվանդություններից», որքան էլ ցավոտ լինի։

Անշուշտ, կան գրոտեսկային տարրեր, սակայն դա արված էր դիտավորյալ։

Դիպուկ է Խորեն Գալֆայանի (Նար Պեյ, Լուսինյան) օրինակը։ Գալֆայանը հոդվածներ էր տպագրում, որտեղ շեշտում էր, թե Լուսինյան վերջին թագավորը հայտնվել էր իր երազում և ասել էր՝ ինքը Լուսինյանների տոհմից է, պետք է փոխի ազգանունը։ Նա արթնանում է՝ հավատացած երազի իսկությանը, և փոխում է ազգանունն ու սկսում ամենուր հայտարարել, որ ինքը Լուսինյան տոհմի վերջին ժառանգն է։

Պարոնյանը շեշտում է, որ այնքան այդ խեղկատակությունը ձգվեց, որ անգամ վկաներ գտնվեցին, ովքեր հավաստիացրին, թե իրենք էլ են այդ երազի մեջ եղել և իրենք էլ են այդ երազը տեսել։ Այսինքն՝ սա իրական փաստի գրոստեսկային ներկայացումն է, որն արված է ազգային ջոջերին սթափեցնելու համար։

Մեր ասածի վառ ապացույցն է Հրանդ Ասատուրի միտքը․

«Պարոնյան ճանչած է իր ժամանակին մարդիկը և շուրջը տեսած բարքերը, խորունկ հոգեբանությամբ ըմբռնած է անոր ծաղրելի, այլանդակ կողմերը, և գրչի մեկ շարժումով հաճախ ներկայացուցած է կյանքի ամբողջ տեսարան մը»։

Պարոնյան-մանկագիր

Հիմնականում ընդունված է համարել, որ Պարոնյանը սոսկ երգիծաբան է։ Քչերը գիտեն, որ Պարոնյանն առաջին մանկական պարբերականի հեղինակն է։ Այստեղ նա իր սուր երգիծական գրիչը փոխում է և սկսում խոսել երեխաների հետ, երեխաների լեզվով։

Այս անցումը հանկարծակի է լինում, բայց այն լուրջ նպատակ էր ենթադրում, որն էր՝ երեխաների դաստիարակությունը։ Այդ ժամանակ հայ մանուկների սեղանին չկար մանկական գրականություն։ Առհասարակ, մանկագրությունը զարգացած չէր և երեխաներին ընթերցանության համար առաջարկելու ոչինչ չկար։

Մանուկների գրասեղանին էր միայն մի գիրք, որը ամերիկացի միսիոներներն էին բերել և տարածում էին՝ «Ավետաբեր տղայոց համար» պարբերականը։ Այն վառ ու գունավոր նկարներով հետաքրքրաշարժ հանդես էր, որը երեխաների չձևավորված միտքը պետք է զբաղեցներ և հմայեր։ Այս կերպ նրանք երեխաների մեջ հետաքրքրություն էին ուզում արթնացնել և տանել դեպի իրենց՝ ավետարանչական եկեղեցին։

Այդ հանդեսում ներկայացված պատմությունները վախեցնող էին․ ավարտը միշտ նույնն էր լինում․ փրկվում էին այն երեխաները, որոնք գնում էին դեպի միսիոներների հավատը։

Պարոնյանը հասկանում էր, որ երեխաներին եկեղեցուց կտրելը ապագայում ծանր հետևանքներ կունենա․ դա հասարակության ավերման առաջին քայլն էր։

Այս էր գլխավոր պատճառը, որ 1876 թվականին հրապարակում է «Թատրոն․ բարեկամ մանկանց» պարբերականը։ Այն ամբողջովին երեխաների համար էր։ Երկշաբաթաթերթի էջերում լույս էին տեսնում հետաքրքրաշարժ պատմություններ, հեքիաթներ, որոնք պիտի դաստիարակեին մանուկներին։

Հանճարեղ երգիծաբանը  մանկագրական երկերում իր աչքի առաջ ուներ երեխայի թիկունքից ծիկրակող մեծահասակին, որին որպես հասցեատեր էր դիտարկում և երեխաների միջոցով իր հաղորդագրություններն էր ուղարկում։

Ի վերջո, առաջին հայացքից նրա երգիծանքն ու մանկագրությունը հակասում են միմյանց։ Պարոնյանյական մանկագրությունը լրացնում է պարոնյանական երգիծանքը։ Եթե ծիծաղը հասարակության պախարակելի կողմերի ծաղրն է ու դրանով դեղատոմս առաջարկելը, ապա հայրական լեզվով ասված խրատը դաստիարակում է ապագա սերնդին՝ ստեղծման պահին ոչնչացնելով ձաղկելի երևույթները։

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում