Իսրայելյանը որոշում է, որ Սարդարապատի հերոսամարտի համար այդպիսի հասարակ հուշարձան չի կարելի կանգնեցնել

Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրը Սարդարապատի ճակատամարտի վայրում կանգնեցված ճարտարապետական-քանդակագործական համալիր է, հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարան, որը նվիրված է 1918 թվականին թուրքական կանոնավոր բանակի նկատմամբ հայ ժողովրդի տարած հաղթանակին: 

Գտնվում է Հայաստանի Արմավիրի մարզի Արաքս գյուղի մոտ` Հայաստանի պատմական մայրաքաղաք Արմավիրից 10 կմ հեռավորության վրա։ 1918 թվականին Արմավիր քաղաքի անունը Սարդարապատ էր, որի հետ էլ կապված է հուշահամալիրի անվանումը։ Համալիրի հանդիսավոր բացումը կատարվել է Սարդարապատի ճակատամարտում հայ ժողովրդի հաղթանակի 50-ամյակի կապակցությամբ` 1968 թվականի մայիսին։

Սարդարապատի հուշահամալիրի հեղինակներն են Հայաստանի արվեստի և մշակույթի գործիչներից ճարտարապետ Ռաֆայել Իշխանյանը, քանդակագործներ Արշամ Շահինյանը, Սամվել Մանասյանը և Արա Հարությունյանը։

Ճարտարապետի էջից տեղականում ենք, որ Թե՛ իր չափերով, թե՛ իր նշանակությամբ Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրը իր արժանի տեղն է զբաղեցնում ինչպես Իսրայելյանական և ընդանրապես հայկական ճարտարապետության, այնպես էլ համաշխարհային ճարտարապետական դասագրքային կոթողների շարքում:

Սադարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրի պատմությունը սկսվում է 1965 թվականին: Այն ժամանկվա Հոկտեմբերյանի (այժմ Արմավիր) կուսշրջկոմի քարտուղար Վլադիմիր Դարբինյանը քանդակագործ Սամվել Մանասյանին առաջարկել էր Սարդարապատի հերոսամարտի 50-ամյակին նվիրված մի հուշաքանդակ կանգնեցնել: Քանդակագործ Մանասյանը մտածում է քանդակել ավտոմատավոր զինվորի արձան` պատվանդանի վրա: Այնուամենայնիվ քանդակագործը որոշում է խորհուրդ հարցնել ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանից: Իսրայելյանը գտնում է, որ մտահղացումը նոր չէ, կրկնվող է. այն ժամանակ շատ-շատ էին այդպիսի հուշարձանները ողջ Խորհրդային Միության տարածքով մեկ` զինվոր` ավտոմատով, զինվոր` երեխան գրկին, վիրավոր, ծնկաչոք զինվոր… Իսրայելյանը որոշում է, որ Սարդարապատի հերոսամարտի համար այդպիսի հասարակ հուշարձան չի կարելի կանգնեցնել՝ պետք է ստեղծել հզոր գործ:

Ռաֆայել Իսրայելյանն իր իսկ նախաձեռնությամբ իրականացնում է հոյակերտ հուշահամալիրի նախագիծը: Իսրայելյանի նախագծային տարբերակները բազում էին:

Ռաֆայել Իսրայելյանի` Սարդարապատի հուշարձանախմբի առաջարկած նախագծի առաջին տարբերակը ավելի պաթետիկ էր ստացվել. նա նախատեսել էր զանգաշտարակի տեղում 40 մետր բարձրությամբ վիթխարի, երկնասլաց թուր կանգնեցնել: Այս գաղափարը դուր չի գալիս Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Անտոն Քոչինյանին: Քոչինյանն ասել էր. «Ռաֆո’, էդ երբվանի՞ց ես մատիտի փոխարեն թրով ման գալիս»: Քոչինյանն ակնարկում էր, որ վրեժխնդրության ձգտում հիշեցնող որևէ բան չի կարող հաստատվել Կենտկոմում: Ռաֆայել Իսրայելյանը թրի փոխարեն նախագծում է զանգաշտարակը: Հետագայում ճարտարապետն ինքն էլ այս տարբերակն արդարացված համարեց, քանի որ Սարդարապատի ճակատամարտի մասնակիցները հավաքվել ու թուրքական բանակին դիմավորել էին եկեղեցու զանգերի ղողանջներով:

Հոկտեմբերյանցիները շատ էին ոգևորված հերոսամարտի հաղթանակին նվիրված հուշահամալիրի կառուցմամբ: Համալիրի կառուցման միջոցները հատկացրել էին Հոկտեմբերյանի սովխոզներն ու կոլխոզները:

Համալիրի կառուցումը ընդմիջվում է, երբ պարզ է դառնում, որ միջոցները չեն բավարարում թանգարանի շինության կառուցման համար: Իսրայելյանը բոլորովին հուսահատվում է, որ իր նախատեսած «Ազգային ազատագրական պայքարի թանգարանաը» անորոշ վիճակում է մնացել. նա «Իմ գործերի մասի» հոդվածում գրել է. «Իմ մյուս աշխատանքը, որը ինձ համար նույնպես կենսական է, Հոկտեմբերյանում կառուցվող թանգարանի շենքն է, որի վրա մինչև հիմա էլ աշխատում եմ և հետևում շինարարությանը:

Ցավոք, այս կառույցը շինարարական ծանր վիճակում է և պահանջում է հատուկ ուշադրություն և վերաբերմունք, քանի որ դա մեր երիտասարդ սերնդիդաստիարակության համար կկատարի շատ կարևոր դեր»:

Սակայն Հնագետ Լավրենտի Բարսեղյանը նրան առաջարկում է տեր կանգնել այդ թանգարանին և այն նվիրել Հայաստանի ազգագրությանը: Այդ միտքը շատ էր ոգևորել հեղինակին, որը, դժբախտաբար չտեսավ այն ավարտված վիճակում: Բարսեղյանի ջանքերով գլուխ է գալիս թանգարանի ավարտման գործը: Հենց նա էլ դառնում է առաջին, հիմնադիր տնօրենը և մեծ ջանքերով ստեղծում հիանալի ազգագրական թանգարան, որը բացվեց 1978 թվականին: Այժմ այն կոչվում է Հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարան: Փաստորեն, ի վերջո իրականացավ և’ Իսրայելյանի մտահղացումը ազատագրական պայքարի ցուցադրման առումով, և’ Բարսեղյանի գաղափարը` որպես Հայոց ազգագրության թանգարան:

Աղբյուր՝ Panorama.am։