Երբ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ առ­կախ­վում են հա­մա­թու­րա­նա­կա­նու­թ­յան սև ամ­պե­րը

Մին­չե­ղեռ­նյան ի­րա­կա­նու­թյու­նը կամ արևմտա­հա­յոց կյան­քի հա­մի­դյան «սու­րի և սո­վի» ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը 20-րդ դա­րաս­կզ­բի պատ­մա­քա­ղա­քա­կան զար­գա­ցում­նե­րի ոճ­րա­գոր­ծու­թյան, ին­չու չէ, նաև ոճ­րա­բա­նու­թյան այլ մե­թո­դա­բա­նու­թյուն էր ա­ռա­ջադ­րե­լու: Եվ ե­թե հա­վաս­տենք, որ Հա­կոբ Օ­շա­կա­նը մնա­ցոր­դաց սերն­դի այն ի­րավ մտա­ծող­նե­րից է, ու­րեմն ինչ­պես վկա­յում է մե­ծա­նուն գրո­ղը. «Իմ թե­լադ­րել ու­զած Սփյուռ­քը սա­կայն կընդ­գր­կե ա­վե­լին, քա­նի մը սե­րունդ, զոր հո­րի­նեին պարզ որ­քան ո­րա­կյալ, հան­գա­մա­նա­վոր մար­դե­րը… ո­րոնք բո­լո­րը մեր ա­ղե­տը ըն­դու­նե­լու ի­րենց մտ­քին պատ­շա­ճեց­նե­լու ա­հա­վոր պարտ­քը կա­տա­րեին ի­րենք ի­րենց միայն»:
Պարտ­քի, պատ­գա­մի գի­տակ­ցու­մը, ստանձ­նու­մը սփյուռ­քյան հե­տա­գա շր­ջա­նի գրող­նե­րի, ազ­գա­յին, հան­րա­յին գոր­ծիչ­նե­րի կող­մից են­թադ­րում է ոչ միայն ա­ղե­տով վե­րապ­րել՝ ան­հի­շո­ղու­թյամբ չապ­րել, այլ Սփյուռ­քում վե­րըն­ձյուղ­վել՝ «ար­մատ նե­տել»՝ պահ­պա­նե­լով ազ­գա­յին ինք­նու­թյու­նը: Ա­հա­վա­սիկ հե­տե­ղեռ­նյան շր­ջա­նի հա­յոց հրա­մա­յա­կա­նը Սփյուռ­քի գո­յա­ցու­մից ի վեր: Հարկ չկա նշե­լու, որ Մեծ ե­ղեռ­նի ժա­մա­նա­կագ­րու­թյու­նը ա­մենևին չի սկս­վում և ա­վարտ­վում 1915-ով, մի ողջ ժո­ղովր­դի զանգ­վա­ծա­յին տե­ղա­հան­մամբ, բնաջ­նջ­մամբ, ի վեր­ջո, հայ­րե­նազ­րկ­մամբ:

Ա­դա­նա­յի ջար­դե­րը նկա­տի ու­նե­նա­լով որ­պես ծրագր­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյան սկիզբ, մեկ տա­րի անց՝ 1910 թ. Սա­լո­նի­կում տե­ղի ու­նե­ցած ե­րիտ­թուր­քե­րի հա­մա­գու­մա­րի ժա­մա­նակ Բե­հաէ­դին Շա­քի­րը հան­դես է գա­լիս «Թուր­քիան՝ թուր­քե­րին» կար­գա­խո­սով: Հարկ կա՞ անդ­րա­դառ­նա­լու սուլ­թան Հա­մի­դի, Լո­բա­նով-Ռոս­տովս­կու հու­շած, «Հա­յաս­տանն ա­ռանց հա­յե­րի» գա­ղա­փա­րը ի­րա­գոր­ծող­նե­րի քա­ղա­քա­կան նկր­տում­նե­րի ման­րա­մաս­նե­րին:

Ա­ղե­տի ար­մատ­նե­րը ա­վե­լի խորն են. հուն­գա­րա­ցի թուր­քա­գե­տի՝ Արևե­լյան Ա­նա­տո­լիա­յում բա­րե­նո­րո­գում­ներ ա­նե­լու հար­ցին ի պա­տաս­խան սուլ­թան Հա­մի­դը հայ­տա­րա­րել էր. «Ես գի­տեմ ինչ­պես լու­ծել Հայ­կա­կան հար­ցը, բայց ա­վե­լի շուտ կհա­մա­ձայ­նեմ մարմ­նիցս գլուխս պո­կե­լու, քան Հա­յաս­տա­նը՝ Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նից»: Այս­պի­սով, մշ­տա­բար հի­շա­տա­կե­լով ա­ղե­տը, որ դար­ձա­կե­տա­յին ե­ղավ մի ողջ ժո­ղովր­դի հա­մար, նե­րա­ռյալ հայ Սփյուռ­քի գո­յա­ցու­մը, անհ­րա­ժեշտ է ան­ցյալ հինգ տա­րի­նե­րը դի­տար­կել բուն ա­ղե­տի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի խո­րա­պատ­կե­րի վրա. Էա­կան հան­գա­մանք, որ մաս­նա­հատ­կում ենք՝ վեր­լու­ծա­բան-գրա­կա­նա­գետ­նե­րի հա­մար, մաս­նա­վո­րա­պես: Այն խնդ­րա­հա­րույց է մի շարք ա­ռում­նե­րով. մին­չե­ղեռ­նյան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը նկա­տի չու­նենք, որ գե­ղար­վես­տա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րով ներ­կա­յաց­ված չէ. զանց չենք առ­նում Դ. Վա­րու­ժա­նի, Սիա­ման­թո­յի, Ռ. Սևա­կի կի­լի­կյան դեպ­քե­րի բա­նաս­տեղ­ծա­կան անդ­րա­դարձ­նե­րը: Սու­րեն Պարթևյա­նի «Կի­լի­կյան ար­հա­վիրք» ար­ձակ պա­տու­մը, ինչ­պես նաև Ար­շա­կու­նի Թեո­դի­կի «Ա­միս մը ի Կի­լի­կիա» ա­կա­նա­տե­սի նո­թե­րը, Հա­կոբ Թեր­զյա­նի «Ա­դա­նա­յի կյան­քը» և «Կի­լի­կիա­յի ա­ղե­տը» հու­շա­պա­տում­նե­րը:

«Ժո­ղո­վուր­դի մը հո­գե­վար­քը» այն­պես և այն­քան խո­րաք­նին, ա­կա­նա­տե­սի վկա­յու­թյամբ չի տե­ղազ­նն­ված, որ­քան Զա­պել Ե­սա­յա­նի «Ա­վե­րակ­նե­րուն մեջ» ու­ղեգ­րու­թյան մեջ, մա­նա­վանդ, որ ու­ղեգ­րո­ղը հա­յու­թյան այս հատ­վա­ծին վի­ճակ­ված ար­հա­վիր­քը դի­տար­կում էր մտա­հա­յե­ցո­ղա­բար, բայց գե­ղար­վես­տա­կան պա­տու­մի շա­րադ­րան­քը և հատ­կա­պես գրո­ղա­կան տպա­վո­րա­պաշ­տու­թյու­նը ո­րո­շա­կիո­րեն էր չա­փակ­շռ­ված, որ­քան էլ «տե­սա­րան­նե­րը, մար­դի­կը», դժո­խա­յին պատ­կեր­նե­րը (հիմ­նա­կա­նում մարդ­կա­յին հո­գե­վի­ճակ­ներ բա­ցո­րո­շող) տե­սա­նե­լի են ու տե­ղազն­նե­լի, բայց դրանք ի­րա­կա­նու­թյան այն­պի­սի դր­վագ­նե­րի պատ­կե­րում­ներ են, ո­րոնք հու­սալ­քում ապ­րած վկա­յա­բան-գրո­ղի մտ­քի ար­գա­սիք չեն, այլ ող­բեր­գու­թյուն ապ­րած, «ավր­ված հո­գի­նե­րու» նկատ­մամբ մարդ­կա­յին վե­րա­բե­րու­մի ար­գա­սիք:

Զա­պել Ե­սա­յա­նի «Ա­վե­րակ­նե­րուն մեջ»-ը Հա­յաս­տա­նում ա­ռա­ջին ան­գամ հրա­տա­րակ­վել է մեր նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ և ա­ռա­ջա­բա­նով (2006 թ., «Հա­յաս­տան» հրատ., մինչ այդ «Հայ­պետհ­րատ»ի կող­մից 1959 թ.) հրա­տա­րակ­ված «Եր­կեր»-ում և մյուս հրա­տա­րա­կու­թյուն­նե­րում չի զե­տեղ­վել՝ գու­ցե ինչ-ինչ հան­գա­մանք­նե­րով է պատ­ճա­ռա­բան­վել…
«Հա­մի­դին փո­րա­սո­ղուկ թա­վա­լու­մը ին­ծի այն­քան ու­րա­խու­թյուն չպատ­ճա­ռեց որ­քան Կի­լի­կիա­յի ջար­դը ճմ­լեց ա­ղիք­ներս: Ցե­ղի հո­գին ա­րյուն կու­լա մեջս, հր­դեհ­ված քա­ղաք­նե­րեն ե­կող ա­մեն լուր տաք մո­խի­րին պես կթա­փի գլու­խիս ու սր­տիս վրա: Ե­րի­տա­սարդ թուր­քե­րը չեն դադ­րիլ Եվ­րո­պա­յին հաս­կց­նե­լե, թե թուր­քը ի բնե բա­րի ժո­ղո­վուրդ է, թե տաք հա­յե­րու ան­խո­հե­մու­թյունն է ա­ղե­տին սկզբ­նա­պատ­ճա­ռը ե­ղած՝ Եվ­րո­պա­յի կար­ծի­քին հա­կազ­դե­լու հա­մար, կար­ծիք մը, որ ար­դեն ա­տոր ալ պոռն­կա­ցած է: Լու­րե­րը այն­քան գեշ ազ­դած են վրաս, որ կցա­վիմ Ա­դա­նա չգտն­վե­լուս հա­մար»: (Դա­նիել Վա­րու­ժան, «Նա­մա­կա­նի», Երևան, 1965, էջ 168):
Հայ­կա­կան հար­ցը հետևո­ղա­կա­նո­րեն լու­ծե­լու ճա­նա­պար­հին, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, Կի­լի­կիա­յի ար­հա­վիր­քը սկիզբն էր որ­դեգ­րած հա­յա­տյաց այն քա­ղա­քա­կա­նու­թյան, որ տևա­կան ժա­մա­նակ օս­մա­նյան, հե­տա­գա­յում ե­րիտ­թուր­քա­կան, ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մեջ հա­մար­վում էր ա­ռաջ­նա­յին, ե­թե ոչ ե­լա­կե­տա­յին:
ՈՒ­շար­ժան է, որ Զա­պել Ե­սա­յա­նը նույն­պես կան­խա­տե­սո­րեն զգում էր ո­ճի­րի զար­գա­ցում­նե­րը, երբ ա­մուս­նուն՝ գե­ղան­կա­րիչ Տիգ­րան Ե­սա­յա­նին, 1909 թվա­կիր նա­մա­կում գրում է. «Կի­լի­կիան կոր­ծան­ված է… այս է ա­մե­նուն տպա­վո­րու­թյու­նը, դեռ Ա­դա­նա չեմ գա­ցած, բայց հի­միկվ­նե հայտ­նի է, նա­խա­պատ­րաստ­ված ծրագ­րով: Ար­դեն հայտ­նի է թուր­քե­րը հոս այն երևույ­թը ու­նին, ինչ որ ու­նեին հին ռե­ժի­մի գեշ օ­րե­րուն մեջ» (Զ. Ե­սա­յան, «Նա­մա­կա­նի», Երևան, 1977, էջ 93):
Հի­շյալ օ­րե­րի մտա­պատ­կեր­նե­րը գրո­ղի հա­մար տե­սա­նե­լիո­րեն պար­զո­րոշ էին, մինչև նրա Կ. Պոլ­սից ծպ­տյալ հե­ռա­նա­լը (1916 թ.): Ա­վե­լին, նրա ապ­րում­նե­րը ա­ռա­վելս էին ա­հագ­նա­նա­լու հայ­րե­նա­դարձ­վե­լուց տա­րի­ներ անց, երբ 1936 թ., իբրև «ժո­ղովր­դի թշ­նա­մի» բան­տա­յին տա­ժա­նակ­րու­թյան են­թարկ­վե­լուց հե­տո ար­տաքս­վում է: Ե­ղե­րա­բախտ գրո­ղի, ազ­գա­յին գործ­չի կեն­սագ­րու­թյան ա­մե­նամ­ռայլ՝ վեր­ջին է­ջը, ի վեր­ջո, գոց­վում է. «Կմեռ­նի Սի­բի­րիո մեջ, տեղ մը, 1946 թվա­կա­նին»: Այս կեն­սագ­րա­կան փաս­տը այն­քան էլ հա­վաս­տի չէ։ Այլ աղ­բյուր­նե­րից մեզ հայտ­նի է Զ. Ե­սա­յա­նի մահ­վան, մեր կար­ծի­քով այլ, թերևս հա­վաս­տի, վար­կած։ 1935 թ. ՀԽՍՀ ՊԱԿ-ում կտ­տանք­նե­րի են­թարկ­վե­լուց հե­տո Զ. Ե­սա­յա­նը Երևա­նի բան­տից տե­ղա­փոխ­վում է Բա­քու՝ Կրաս­նո­վոդսկ տա­նե­լու հա­մար: Նա­վի վրա փոր­հա­րու­թյամբ տա­ռա­պող գրո­ղին կտ­տանք­նե­րի են­թար­կե­լուց հե­տո նե­տում են Կաս­պից ծո­վը: «ֆրան­սիա­կան լր­տես» հա­մար­վող գրո­ղը ար­դա­րաց­վել է 1957 թվա­կա­նին:
ՈՒ­ղեգ­րու­թյան ա­ռա­ջա­բա­նում ար­դեն իսկ զգա­լի է «նո­րա­ծագ Ա­զա­տու­թյան ու­րա­խու­թյու­նո­վը» ապ­րող հա­յու­թյան գա­ղա­փա­րա­կան հրճ­վան­քը. «Մեր կրա­կի պես այ­րող վիշ­տը մա­րե­լու հա­մար կառ­չե­ցանք սա գա­ղա­փա­րին, մենք ալ մեր զո­հե­րը տվինք, մեր ա­րյու­նը այս ան­գամ թա­փե­ցավ մեր թուրք հայ­րե­նա­կից­նե­րու հետ: Ա­նի­կա վեր­ջի­նը պի­տի ըլ­լա»: Զուր հույ­սեր. չար­դա­րաց­ված զո­րակ­ցու­թյուն՝ ինք­նա­վա­րու­թյուն ստա­նա­լու խոս­տում­նե­րի դի­մաց…
«Ճշ­մա­րիտ պատ­կեր մը ա­րյու­նո­տած երկ­րին» բնո­րո­շու­մով ակն­հայտ է. Զա­պել Ե­սա­յա­նը հա­վա­տա­ցած էր, որ Ա­դա­նա­յի ոճ­րա­գոր­ծու­թյու­նը զուտ և միայն տե­ղա­կան բնույթ է կրում՝ բա­նա­կա­նու­թյու­նից զուրկ գա­զա­նա­բա­րո ամ­բո­խի կող­մից հրահր­ված, բայց ոչ շա­րու­նա­կե­լիու­թյուն են­թադ­րող և հա­վա­սա­րու­թյուն քա­րո­զող երկ­րի հա­մար չա­փա­զանց անն­պաստ, ե­թե ոչ պե­տա­կա­նավ­նաս այդ օ­րե­րի քա­ղա­քա­կան զար­գա­ցում­նե­րի խո­րա­պատ­կե­րի վրա: «Ինչ որ տե­սա և ինչ որ լսե­ցի՝ հան­գա­ման­քը ու­նեին ամ­բողջ պե­տու­թյան հի­մուն­քը խախ­տե­լու: Տե­սա­կա­նո­րեն որ մե­կը ա­սոր հա­կա­ռա­կը կսե: Այս զգա­ցու­մը մե­ծա­պես դր­դեց զիս, որ իբր ա­զատ քա­ղա­քա­ցի, իբրև երկ­րին մեկ հա­րա­զատ զա­վա­կը, հա­վա­սար ի­րա­վունք­նե­րով օժտ­ված, ա­ռանց վե­րա­պա­հու­թյան գրեմ այս է­ջե­րը, ո­րոնք հայ կնոջ մը դյու­րազ­գա­ցու­թյան ար­դյուն­քը հա­րե­լե ա­վե­լի պետք է նկա­տել որևէ մարդ­կա­յին ա­րա­րա­ծի մը ինք­նա­բուխ ու ան­կեղծ տպա­վո­րու­թյուն­նե­րը»: Եվ այդ տպա­վո­րու­թյուն­նե­րի մա­տյա­նը այն­պի­սի ճշ­մար­տու­թյուն­ներ է բա­ցա­հայ­տում, որ զգայ­նո­րեն խոր­հե­լու տե­ղիք է տա­լիս, քա­նի որ Ե­սա­յան-ժա­մա­նա­կա­գի­րը ա­մենևին չի չա­փա­զան­ցում: Ա­սել է, թե պա­տում­նա­շա­րի գրա­կա­նա­ցու­մը գրո­ղի գի­տակ­ցու­թյան մեջ տե­ղը զի­ջել է հա­սա­րա­կա­կան գի­տակ­ցա­կա­նու­թյա­նը (մի­ջան­կյալ նշենք, որ Զ. Ե­սա­յա­նը խնդ­րո ա­ռար­կա դեպ­քե­րին անդ­րա­դար­ձել է «Ա­նեծ­քը» վի­պա­կում՝ շա­րու­նա­կա­բար տպագր­ված Կ. Պոլ­սի «Ա­զա­տա­մարտ» թեր­թում 1911 թ., 22 հու­նիս-1 հու­լիս), որ­տեղ զուտ վի­պա­յին նկա­րագ­րով գոր­ծող ան­ձինք բա­ցա­հայ­տում են ի­րենց ապ­րած ող­բեր­գու­թյու­նը, այն, ինչ խնդ­րա­կան է դարձ­նում գրո­ղի բուն նպա­տա­կը՝ ինք­նեղ կեր­պա­վո­րում­նե­րով ստեղ­ծել ա­ղե­տը ծնող մի այն­պի­սի մի­ջա­վայր և գրա­կան տա­րածք. կեր­պա­րա­կեր­տե­լու իր ջան­քե­րը, որ պար­տա­դիր է յու­րա­քան­չյուր գրո­ղի հա­մար՝ ո­րո­շա­կի հա­վաս­տիու­թյուն մտց­նե­լու կեր­պար­նե­րի վար­քագ­ծում, ստեղ­ծե­լով մի­ջա­վայ­րա­յին փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ՝ գե­ղար­վես­տո­րեն ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար կյան­քի «ինչ­պես որ է»-ն: Բո­լո­րո­վին այլ է Ե­սա­յան-վկա­յագ­րո­ղի նպա­տա­կը. ոչ թե ստեղ­ծել ո­րո­շա­կի մի­ջա­վայր և մի­ջա­վայ­րա­յին փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ, այլ դրանք ներ­կա­յաց­նել ո­րո­շարկ­ված՝ դի­տար­կե­լու այն մթ­նո­լոր­տը, որ­տեղ պետք է իր տպա­վո­րու­թյուն­նե­րը «երթևե­կեին մե­կեն մյու­սը՝ ա­ռանց պահ մը կանգ առ­նե­լու» և բնա­կա­նա­բար, «ա­սի­կա այն­քան հոգ­նե­ցու­ցիչ կդառ­նար, որ գրե­թե ֆի­զի­կա­կան ցավ կպատ­ճա­ռեր»:
Այս­պի­սով, Զ. Ե­սա­յա­նի հա­մար «Ա­ղե­տին կուրծ­քին մեջ իսկ մխրճ­վե­լու գա­ղա­փա­րը» ա­վե­լի քան տագ­նա­պա­հա­րույց էր, ա­ղե­տյալ­նե­րին օգ­նե­լու մարդ­կա­յին ձգ­տու­մը՝ զերծ տեն­դոտ հե­տաք­րք­րու­թյու­նից՝ ա­ռանց վայր­կյան իսկ հա­պա­ղե­լու նրան մղում էր փր­կա­գոր­ծու­թյան. «Այս շաբ­թու Ա­դա­նա­յի մեջ կբա­նանք առ­ժա­մյա որ­բա­նոցմն ալ. մինչև որ գոր­ծը այս վի­ճա­կին բե­րի՝ հո­գիս բե­րանս ե­լավ…» (ա­մուս­նուն գրած նա­մա­կից):

ՈՒ­ղեգ­րու­թյան ութ պա­տում­նե­րում («Դե­պի Կի­լի­կիա», «Ա­վե­րակ­նե­րուն մեջ», «Պա­տա­րա­գը», «Որ­բե­րը», «Նպաս­տի օր մը», «Բան­տար­կյալ­նե­րը», «Կա­խա­ղան­նե­րը», «Ճամ­բուն վրա») ի­րա­կա­նու­թյու­նը այդ օ­րե­րի զգա­ցա­կան կյան­քի խոր­քա­յին ար­տա­հայ­տու­թյուն լի­նե­լուց զատ, ա­վե­լի քան զսպ­ված անզ­գաց­մուն­քայ­նու­թյան ճի­չի հի­շե­ցում է: Հա­կա­ռակ դեպ­քում մղ­ձա­վան­ջից հա­լա­ծյալ գրո­ղը ինչ­պես պետք է դի­մագ­րա­վեր ող­բեր­գու­թյան տե­սա­րան­նե­րին, մա­նա­վանդ, որ գոր­ծող ան­ձինք վի­պա­կան կեր­պար­ներ չեն. ա­մեն մե­կը յու­րո­վի է ներ­կա­յա­նում, եր­բեմն նույ­նիսկ ինք­նա­հա­լած ու տա­րա­կենտ­րոն. «Ոչ այս պատ­մու­թյուն­նե­րը, սա­կայն ոչ այս մո­խիր­նե­րուն մեջ խլր­տող տար­տամ հա­յու­թյու­նը, ոչ ցա­վոտ և շվա­րած աչ­քե­րով ու սար­սա­փե­լի ար­բե­ցու­թյու­նեն դեռ չս­թա­փած որ­բե­րը, ոչ անմ­խի­թա­րե­լի կո­րուս­տով դա­լար­ված մար­մին­նե­րը այ­րի­նե­րուն… չեն կա­րող պատ­կե­րաց­նել տալ մե­զի իր իս­կա­կան ու մռայլ մե­ծու­թյամբ ինչ որ պա­տա­հած է այդ դժո­խա­յին օ­րե­րուն մեջ»:

Զա­պել Ե­սա­յանն ի զո­րու չէր ընդ­մեջ կրա­կի ու ա­րյան տե­սա­րան­նե­րի ար­ձա­նագ­րե­լու միայն իր տագ­նապ­նե­րը, հա­մա­տա­րած ո­ճի­րի բնույթն ու տա­րո­ղու­թյու­նը նախ և ա­ռաջ դի­տար­կում էր ազ­գա­յին հոգևոր ո­լոր­տում իբրև մայր, իբրև կին: Գու­ցե այլ կերպ հնա­րա­վոր չէր և միայն ի­րեն էր վե­րա­պահ­ված ժա­մա­նա­կագ­րե­լու դեպ­քե­րի ըն­թաց­քը, քա­նի որ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը ներ­կա­յաց­նող ոչ մի հու­շա­պա­տում, նույ­նիսկ պատ­մա­կան որևէ վա­վե­րա­գիր ըստ ա­մե­նայ­նի պատ­ճա­ռա­հետևան­քա­յին զու­գոր­դում­նե­րով այն­պես չեն բնո­րո­շում ի­րա­կա­նու­թյան շա­րու­նա­կա­կա­նու­թյու­նը, ի վեր­ջո, իբրև Մեծ ե­ղեռ­նի նա­խա­փորձ գա­ղա­փա­րայ­նո­րեն ստույգ: Ե­սա­յա­նա­կան «Զգա­ցում­նե­րու մեր­ձա­վո­րու­թե­նեն» պետք է միայն մեկ­նա­բան­վեր, թե ինչ նպա­տակ­նե­րի է հե­տա­մուտ ազ­գայ­նա­մո­լու­թյան հրե­շը: Բայց գրո­ղը երևա­կա­յա­ծին ի­րո­ղու­թյուն­նե­րով չէր տար­ված. այդ մենք՝ հե­տա­գա սե­րունդ­ներս կա­րող ենք, ե­թե ի զո­րու լի­նենք, երևա­կա­յել. «Հոն տե­սա մայ­րեր, որ ի­րենց զա­վակ­նե­րը խեղ­դած էին՝ ա­նոնց ման­կա­կան ճի­չե­րեն չմատն­վե­լու հա­մար ի­րենց թաքս­տո­ցին մեջ…»:

Ժա­մա­նա­կը և ժո­ղո­վուր­դը՝ ի­րա­կա­նու­թյու­նը ներ­կա­յաց­նող ա­ռանձ­նա­հա­տուկ գոր­ծոն­ներ լի­նե­լու պա­րա­գա­յին է Զ. Ե­սա­յան-դի­տար­կո­ղի դի­տար­կե­լիու­թյան սկզ­բուն­քը էա­պես արժևոր­վում: Ին­չու՞: «Մե­ռած քա­ղա­քում» նույ­նիսկ հնա­դա­րյան քա­ղա­քակր­թու­թյու­նը «զար­հու­րան­քով կնա­յի կար­ծես նոր ա­վե­րակ­նե­րուն վրա»: Գրե­թե բո­լոր տե­սա­րա­նե­րում կա այն զգա­ցո­ղու­թյու­նը, որ ներ­կա­յի դա­տա­պարտ­վա­ծու­թյամբ նվաս­տա­նում և մեռ­նում է նաև ան­ցյա­լը. կյան­քի չգո­յու­թյու­նը զգա­լի է ա­վե­րակ­ված պա­լատ­նե­րի մոխ­րա­կույ­տե­րում:
Գի­տակ­ցո­րեն պար­զո­րոշ­ված են նաև զանգ­վա­ծա­յին տե­սա­րան­նե­րում առ­կա հո­գե­բա­նա­կան դրա­մա­տիզ­մի առ­կայ­ծում­ները՝ ար­տա­ցոլ­ված, ծե­րե­րի, կա­նանց, որբևայ­րի­նե­րի, որ­բե­րի, ան­դա­մա­լույծ­նե­րի նկա­րագ­րում, քա­նի որ ողջ մնա­ցած­նե­րը հա­րա­զատ­նե­րի կո­րուս­տը ան­գի­տակ­ցո­րեն են զգում: Նրանց հա­մար ժա­մա­նա­կը կանգ չի ա­ռել, քա­նի դեռ ա­ղե­տը շա­րու­նակ­վում է ի­րենց գո­յու­թյու­նը շր­ջան­ցե­լով:

Զա­պել Ե­սա­յա­նը նա­խա­ձեռ­նել է գրել «Ա­վե­րակ­նե­րուն մեջ»-ը, բայց մնա­լով ա­վե­րակ­նե­րի ընդ­մեջ՝ գրո­ղա­կան ան­դուն­դի եզ­րին, էք­զիս­տեն­ցիալ մի այն­պի­սի ի­րա­վի­ճա­կում, երբ մա­հաստ­վեր­նե­րը և մա­հա­ռիթ­մե­րը շուրջ­կա­լել են ի­րեն ժո­ղովր­դի ներ­կա­յի ու ա­պա­գա­յի մտա­հո­գու­թյան խոր­հր­դով: Եվ, բնա­կա­նա­բար, ի­րա­րա­հա­ջորդ նյար­դա­հյուծ պատ­կեր­նե­րը ըն­թեր­ցո­ղին դարձ­նում են ա­կա­նա­տե­սը մահ­վան տես­արան­նե­րի. ա­հա­վա­սիկ, ժա­մա­նա­կի ի­րա­կա­նու­թյան ընդ­հան­րա­կան պատ­կե­րը: Ի­րա­կա­նու­թյուն, որ ան­հեր­քե­լի է տա­րա­ծու­թյու­նից և ժա­մա­նա­կից դուրս, և որ առն­վազն պետք է խո­րա­պես գի­տակ­ցել, այժմ և ընդ­միշտ, երբ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ առ­կախ­վում են հա­մա­թու­րա­նա­կա­նու­թյան սև ամ­պե­րը:

Ար­թուր ԱՆԴ­ՐԱ­ՆԻ­ԿՅԱՆ

Աղբյուր՝ Irates.am