Պա­տե­րազմ է, պա­տե­րազմ է մո­լեգ­նում հա­յոց աշ­խար­հում

(Նախորդ մասը)

1922 թ. նո­յեմ­բե­րի 24-1923 թ. ապ­րի­լի 22-ին տե­ղի ու­նե­ցավ Լո­զա­նի կոն­ֆե­րան­սը, իսկ հու­լի­սի 24-ին ստո­րագր­վեց դաշ­նա­գիր, ո­րով փակ­վեց Ա­ռա­ջին աշ­խար­հա­մար­տի է­ջը: Փակ­վեց նաև հայ­կա­կան հար­ցը: Ցե­ղաս­պան­ված հայ ժո­ղո­վուր­դը թողն­վեց ձեռ­նու­նայն:
Դաշ­նագ­րի 46-րդ հոդ­վա­ծի հա­մա­ձայն, Թուր­քիա­յի 141666299 լի­րա­յի պարտ­քը նվա­զեց­վեց 84578476 լի­րա­յի, իսկ մնա­ցյալ մա­սը բարդ­վեց Հու­նաս­տա­նի, Սի­րիա-Լի­բա­նա­նի, Բուլ­ղա­րիա­յի, Ի­տա­լիա­յի և Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան փլու­զու­մից ի հայտ ե­կած մեկ տաս­նյակ պե­տու­թյուն­նե­րի վրա:
Անգ­լիան ու Ֆրան­սիան գրա­վե­ցին «Դոյ­չե բան­կում» կան­խիկ դրա­մի տես­քով ա­վան­դադր­ված 5 մլն լի­րան, ո­րը թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թյու­նը բռ­նա­զավ­թել էր հա­յե­րից:
Ա­մե­րի­կա­հայ քա­ղա­քա­ցի­ներն ու­նեին 52 մլն դո­լա­րի պա­հանջ, բայց Թուր­քիան հա­մա­ձայ­նեց վճա­րել դրա 2 %-ը միայն՝ 1,2 մլն դո­լար, այն էլ՝ 12 տար­վա ըն­թաց­քում՝ 1936-1948 թթ.: Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ դա էլ չվ­ճա­րեց:
Աշ­խարհն ին­չու՞ այդ­քան «ո­ղոր­մած» վե­րա­բեր­մունք դրսևո­րեց Թուր­քիա­յի հան­դեպ: Մենք ու­նենք մեր պա­տաս­խա­նը, ո­րը կշա­րադ­րենք եզ­րա­փա­կիչ խոս­քում:

ՄԱՍՆ Գ. ԹՈՒՐ­ՔԻԱՆ՝ ՀԱ­ՅՈՒ­ԹՅԱՆ ԿՈ­ՂՈՊ­ՏԻՉ

1918 թ. նո­յեմ­բե­րի 30-ին հու­նա­կան Լեմ­նոս կղ­զու Մուդ­րոս ծո­վա­ծո­ցում, անգ­լիա­կան «Ա­գա­մեմ­նոն» ռազ­մա­նա­վի վրա ստո­րագր­վեց զի­նա­դա­դա­րի պայ­մա­նա­գի­րը, ո­րով Թուր­քիան ի­րեն պարտ­ված էր ճա­նա­չում:
Իթ­թի­հա­դի ցե­ղաս­պա­նու­թյան ու կո­ղո­պու­տի քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը շա­րու­նա­կեց Մուս­տա­ֆա Քե­մա­լը: Նա կո­ղո­պու­տի շնոր­հիվ բա­վա­կան ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­ներ կու­տա­կեց, բայց պա­տե­րազ­մեց Հու­նաս­տա­նի դեմ, զրկ­վեց թա­լա­նի «բա­րիք­նե­րից» ու ստիպ­ված դի­մեց բոլշևի­կյան Ռու­սաս­տա­նին: 1921 թ. մար­տի 16-ին ՌԽՖՍՀ և Թուր­քիա­յի միջև Մոսկ­վա­յում կնք­ված «Եղ­բայ­րու­թյան և բա­րե­կա­մու­թյան» պայ­մա­նագ­րով Լե­նի­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ոչ միայն Ադր­բե­ջա­նին հանձ­նեց Նա­խիջևա­նը, իսկ Թուր­քիա­յին՝ Սուր­մա­լուի գա­վա­ռը, այլև հա­մա­ձայ­նեց Քե­մա­լին ան­հա­տույց հատ­կաց­նել 10 մլն ոս­կե ռուբ­լու ֆի­նան­սա­կան ա­ջակ­ցու­թյան տես­քով 33275 հատ «մո­սին» հրա­ցան, 57986000 փամ­փուշտ, 327 գն­դա­ցիր, 54 թն­դա­նոթ, 129479 արկ, 1500 սուր, 20000 հա­կա­գազ և մեծ քա­նա­կու­թյամբ այլ սպա­ռա­զի­նու­թյուն: Այս ամ­բող­ջի մի մա­սը եր­կու սու­զա­նա­վե­րով հասց­վեց Սամ­սո­ւնի նա­վա­հան­գիստ:
Զար­մա­նա­լու հարկ չկա, թե պա­տե­րազ­մից ու դրան հա­ջոր­դած քա­ղա­քա­ցիա­կան կռիվ­նե­րից ջլատ­ված, հյուծ­ված «կար­միր» Ռու­սաս­տանն ին­չու էր նման շռայլ օգ­նու­թյուն ցու­ցա­բե­րում նախ­կին թշ­նա­մուն ու հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նո­ղին: Ցա­րա­կան Ռու­սաս­տանն էր Ան­տան­տի ան­դամ, իսկ բոլշևի­կյան կա­ռա­վա­րու­թյու­նը, եր­կյու­ղե­լով Անգ­լիա­յի ու Ֆրան­սիա­յի գե­րիշ­խող դե­րա­կա­տա­րու­մից, ցան­կա­նում էր իմ­պե­րիա­լիստ­նե­րի դեմն առ­նել և օ­ժան­դա­կել թուրք «աշ­խա­տա­վոր ժո­ղովր­դի» պա­րագ­լուխ Մուս­տա­ֆա Ա­թա­թուր­քին:
1926 թ. ա­մե­րի­կյան Առևտրա­կան պա­լա­տի հրա­տա­րա­կած «Թուր­քիա» գր­քում նշ­վում էր, որ Թուր­քիան ոս­կու պա­հուստ չու­նի: Աշ­խար­հի եր­կր­նե­րի կենտ­րո­նա­կան բան­կե­րի 1934 թ. նո­յեմ­բե­րին հրա­պա­րակ­ված պաշ­տո­նա­կան տվյալ­նե­րի հա­մա­ձայն, Թուր­քիան ա­ռա­ջին ան­գամ հի­շա­տակ­վում է որ­պես 35-րդ պե­տու­թյուն, որ ու­ներ 22 մլն դո­լա­րի ոս­կու պա­հուստ: Ե­թե նկա­տի ու­նե­նանք, որ այդ ժա­մա­նակ մեկ տոն­նա ոս­կին ար­ժեր 1,142 հա­զար դո­լար, հետևա­բար քե­մա­լա­կան Թուր­քիան ու­ներ 15,5 տոն­նա ոս­կի:
Հարց է ծա­գում՝ որ­տե­ղի՞ց:
Պա­տաս­խա­նը միակն է՝ հա­յե­րի ու­նեզր­կու­մից, կո­ղո­պու­տից: Դա գո­յա­ցել էր հա­յոց վան­քե­րի ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ոս­կե­ղե­նից, ար­ծա­թե­ղե­նից, խա­չե­րի ու սպասք­նե­րի թան­կա­գին քա­րե­րից, ե­զա­կի ձե­ռագ­րե­րի ու գր­քե­րի թան­կար­ժեք կազ­մե­րից, հա­յա­պատ­կան առևտրա­յին հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի ու­նեց­ված­քի թա­լա­նից, գա­վառ­նե­րում Օս­մա­նյան բան­կի մաս­նա­ճյու­ղե­րում ա­վանդ­նե­րի բռ­նա­զավ­թու­մից և, վեր­ջա­պես, բռ­նի տե­ղա­հա­նու­թյան ժա­մա­նակ հա­յե­րի զանգ­վա­ծա­յին խու­զար­կու­թյուն­նե­րից ձեռք գցած զար­դե­րից, ոս­կե և ար­ծա­թե ի­րե­րից ու դրամ­նե­րից:
Տնօ­րին­ման մե­խա­նիզմն էլ էր դի­վա­յին: Թեև Գող­գո­թա տա­նող ճա­նա­պար­հին կո­ղոպտ­վա­ծի մի մա­սը բա­ժին հա­սավ ցե­ղաս­պա­նու­թյուն ի­րա­կա­նաց­րած պե­տա­կան պաշ­տո­նյա­նե­րին, նրանց հան­ցա­կից չե­թե­նե­րին և քրեա­կան հան­ցա­գործ մար­դաս­պան­նե­րին, ինչ­պես նաև թուրք և քուրդ «աշ­խա­տա­վոր» զանգ­վա­ծին, այ­դու­հան­դերձ, իթ­թի­հա­դա­կան ու քե­մա­լա­կան կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րը կա­րո­ղա­ցան վե­րահս­կո­ղու­թյուն սահ­մա­նել հայ­կա­կան կո­ղոպտ­ված հա­վա­քա­կան գան­ձի հան­դեպ: Նախ, կո­ղոպտ­ված ոս­կու, ար­ծա­թի, թան­կա­գին քա­րե­րի, կան­խիկ դրա­մի հետ­քե­րը թաքց­նե­լու հա­մար մի մասն ի պահ հանձ­նե­ցին ի­րենց վս­տա­հե­լի մարդ­կանց (օ­րի­նակ, ո­րոշ մաս ու­ղար­կե­ցին Ռու­մի­նիա­յի թուր­քե­րից մե­կին), իսկ մյուս մա­սը՝ ան­հատ մյութևե­լի­նե­րին՝ հո­գա­բար­ձու­նե­րին:
Մուս­տա­ֆա Քե­մա­լը շատ լավ հաս­կա­նում էր, որ Հայ­կա­կան գան­ձը չէր կա­րե­լի ծախ­սել, դա կա­պի­տալ էր, ո­րի պա­հան­ջա­տե­րե­րը ոչն­չաց­վել էին, և ո­րը ա­պա­գա թուր­քա­կան տն­տե­սու­թյան հիմ­քը պի­տի հան­դի­սա­նար: Այդ նպա­տա­կի հա­մար նա հիմ­նեց շուրջ 400 առևտրա­յին ֆիր­մա և կո­ղոպտ­ված կա­պի­տա­լի մի մա­սը տրա­մադ­րեց որ­պես դրա­մագ­լուխ՝ հիմ­նա­դիր կա­պի­տալ:
Մյուս՝ շատ ա­վե­լի խո­շոր մաս­նա­բա­ժի­նը, 1927 թ. հատ­կաց­րեց ինչ­պես ար­դեն գո­յու­թյուն ու­նե­ցող, այն­պես էլ նո­րա­հաս­տատ բան­կե­րին:
Այդ դրա­մատ­նե­րը հետևյալ­ներն էին.
1. «Հան­րա­պե­տու­թյան կենտ­րո­նա­կան բանկ», ո­րի դրա­մագ­լուխն էր 15 մլն լի­րա, և որ­տեղ գտն­վում էր թուր­քա­կան ոս­կու պա­հուս­տը.
2. «Խալգ բան­քա­սը» (Ժո­ղովր­դա­կան դրա­մա­տուն) խնա­յո­ղա­կան բանկ.
3. «Սու­մեր բանք» (Շու­մե­րա­կան դրա­մա­տուն), զուտ պե­տա­կան բանկ՝ 150 մլն լի­րա դրա­մագլ­խով.
4. «Զրաաթ բան­քա­սը» (Գյու­ղատն­տե­սա­կան դրա­մա­տուն), որ հիմն­ված էր 1885-ին՝ 10 մլն լի­րա նախ­նա­կան դրա­մագլ­խով, ին­չը հե­տա­գա­յում հասց­վեց 50 մլն լի­րա­յի: Հա­վե­լյալ 40 մի­լիո­նը հա­յե­րից գո­ղոն էր, ձևա­վոր­ված վան­քե­րի, ե­կե­ղե­ցի­նե­րի և ան­հատ­նե­րի թան­կար­ժեք ի­րե­րի վա­ճառ­քից: Այս բան­կի մաս­նա­ճյու­ղե­րի տնօ­րեն­նե­րը հա­յե­րի բռ­նի տե­ղա­հա­նու­թյան ժա­մա­նակ կազմ­ված «Էմ­վա­լը մեթ­րու­քե­քո­մի­սիոն» («Լքյալ գույ­քե­րի հաշ­վառ­ման հանձ­նա­խումբ») կոչ­ված կո­ղոպ­տիչ մար­մին­նե­րի ան­դամ էին.
5. «Է­թի բանք» (Հի­թի­թա­կան դրա­մա­տուն), դրա­մագ­լու­խը՝ 100 մլն լի­րա: Հիմն­ված էր հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյան զար­գաց­ման հա­մար.
6. «Էմ­լագ բան­քա­սը» (Ան­շարժ կալ­վածք­նե­րի դրա­մա­տուն).
7. «Իշ բան­քա­սը» (Առևտրա­կան դրա­մա­տուն), դրա­մագ­լու­խը՝ 5 մլն դո­լար.
8. «Քա­ղա­քա­պե­տա­կան բանկ», դրա­մագ­լու­խը՝ 15 մլն լի­րա:
Սրանք բո­լորն ստա­ցան հա­յա­պատ­կան սե­փա­կա­նու­թյան կո­ղո­պու­տի ի­րենց ա­րյու­նոտ մաս­նա­բա­ժի­նը, գլ­խա­վոր «շա­հա­ռու­նե­րը» Թուր­քիա­յի կենտ­րո­նա­կան և Գյու­ղատն­տե­սա­կան բան­կերն էին:
Այս ա­մե­նից կա­րե­լի է հան­գել մեկ եզ­րա­կա­ցու­թյան. ի­րա­վա­ցի են նրանք, ով­քեր հա­մա­րում են, որ Թուր­քիա­յի ներ­կա տն­տե­սու­թյան հիմ­քը կազ­մել է բռ­նի յու­րաց­ված, կո­ղո­պու­տի են­թարկ­ված, գո­ղաց­ված հայ­կա­կան կա­պի­տա­լը:

ՄԱՍՆ Դ . ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶՄ­ՆԵ­ՐԸ, ՑԵ­ՂԱՍ­ՊԱ­ՆՈՒ­ԹՅՈՒ­ՆԸ ԵՎ ՀԱ­ՏՈՒՑ­ՄԱՆ ԺԱ­ՄԸ

Պա­տե­րազմ­ներն ա­վարտ­վում են մայ­րա­քա­ղաք­նե­րում՝ զե­նըն­կե­ցու­թյան պայ­մա­նագ­րե­րի կնք­մամբ: 1992-1994 թթ. հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան պա­տե­րազմն ա­վարտ­վեց Բաք­վու՞մ, թե՞ Երևա­նում: Մոսկ­վա­յում ստո­րագր­վեց զի­նա­դա­դար, և դա նշա­նա­կում էր, որ ա­վարտ­վել էր ըն­դա­մե­նը ճա­կա­տա­մար­տը, ու հարկ էր նա­խա­պատ­րաստ­վել նոր, ա­վե­լի ա­հար­կու պա­տե­րազ­մի: Հարկ էր խա­ղա­ղու­թյան ժա­մա­նա­կա­հատ­վածն օգ­տա­գոր­ծել նա­խա­պատ­րաստ­վե­լու հա­մար: Ար­դյո՞ք մենք դա պատ­շաճ, նպա­տա­կա­յին օգ­տա­գոր­ծե­ցինք:
Պա­տե­րազմ մղում են ոչ միայն բա­նակ­նե­րը, այլև հա­սա­րա­կու­թյուն­նե­րը, մեր պա­րա­գա­յում՝ ամ­բողջ ազ­գը: Յու­րա­քան­չյուր հայ մարդ պար­տա­վոր էր իր լու­ման ձգել ազ­գա­յին գան­ձա­նա­կում, այ­նինչ մեզ մոտ տի­րեց ինք­նա­գո­հու­թյան, ինք­նա­սի­րա­հար­վա­ծու­թյան, հան­ցա­վոր ան­տար­բե­րու­թյան, ճա­կա­տա­մար­տի հաղ­թա­նա­կի բար­ձե­րի վրա նն­ջե­լու մթ­նո­լորտ: Չկար գի­տակ­ցում, որ մենք գտն­վում ենք նա­խա­պա­տե­րազ­մա­կան վի­ճա­կում:
Ես պատ­մա­բան չեմ, քա­ղա­քա­գետ չեմ, վեր­լու­ծա­բան չեմ, տն­տե­սա­գետ չեմ, ի­րա­վա­բան չեմ, կր­թու­թյամբ ըն­դա­մե­նը լրագ­րող եմ և ամ­բողջ կյան­քում ա­ռաջ­նորդ­վել եմ մեկ սկզ­բուն­քով՝ ա­րա այն, ինչ կա­րող ես, և լա՛վ ա­րա:
2006 թ. լույս տե­սավ իմ «Հա­յե­րը և Բա­քուն (1850-ա­կան թթ.-1920 թ.)» գիր­քը (2007-ին հրա­տա­րակ­վեց դրա ռու­սե­րեն թարգ­մա­նու­թյու­նը), որ­տեղ ման­րակր­կիտ կեր­պով ներ­կա­յաց­նե­լով հա­յե­րիս վիթ­խա­րի դե­րա­կա­տա­րու­մը Բաք­վի նավ­թար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նում և տն­տե­սու­թյան բո­լոր ճյու­ղե­րում, ինչ­պես նաև 1918 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 15-հոկ­տեմ­բե­րի 30-ն ըն­կած ժա­մա­նա­կա­մի­ջո­ցում 30000 խա­ղաղ հայ բնակ­չու­թյան ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը, նրանց թա­լանն ու կո­ղո­պու­տը, ա­ռա­ջադ­րել էի մի հիմ­նա­րար գա­ղա­փար:
Ո՞րն էր դրա էու­թյու­նը:
1918 թ. դեկ­տեմ­բե­րին Անգ­լիա­յի, Ֆրան­սիա­յի և ԱՄՆ-ի կող­մից Բաք­վում ստեղծ­վեց շուրջ ե­րեք տաս­նյակ մարդ­կան­ցից բաղ­կա­ցած «Դաշ­նա­կից տե­րու­թյուն­նե­րի վերս­տու­գիչ հանձ­նա­ժո­ղով»: Պաշ­տո­նա­կան այդ մար­մի­նը մի­ջազ­գա­յին էր, ին­տեր­նա­ցիո­նալ, և կազ­մի մեջ ընդգրկված էին ըն­դա­մե­նը 7 հա­յեր: Հանձ­նա­ժո­ղո­վը Բաք­վի բնակ­չու­թյանն ա­ռա­ջար­կեց ներ­կա­յաց­նել ցու­ցակ-նա­խա­հա­շիվ­ներ` եր­կու­սու­կես ամ­սում կրած կո­րուստ­նե­րի նյու­թա­կան փոխ­հա­տու­ցում տրա­մադ­րե­լու նպա­տա­կով: Ա­պա սկ­սեց այդ ցու­ցակ­նե­րի իս­կու­թյունն ստու­գել, 1919 թ. ապ­րի­լին աշ­խա­տանքն ա­վար­տեց ու հրա­պա­րա­կեց ամ­փո­փիչ տվյալ­նե­րը: Օ­րի­նա­կան վճար­ման են­թա­կա ճա­նաչ­վեց. հա­յե­րին` 453 մլն 184126 ռուբ­լի, ռուս­նե­րին և այլ ազ­գե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին` 48 մլն 824531 ռ., վրա­ցի­նե­րին` 3 մլն 995049ռ., մու­սուլ­ման­նե­րին` 2 մլն 226822 ռ., հիմ­նարկ-ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րին` 83 մլն 871114ռ.: Ընդ ո­րում, յու­րա­քան­չյուր ցու­ցա­կա­տի­րոջ տրա­մադր­վեց հա­մա­պա­տաս­խան չեկ:
Ո՞վ պետք է վճա­րեր այդ գու­մար­նե­րը: Ըստ հանձ­նա­ժո­ղո­վի` Թուր­քիան: ՀՀ Ազ­գա­յին ար­խի­վում պահ­պան­վում է մի փաս­տա­թուղթ (ֆ. 200, ց. 1, գ. 39, թ. 50)՝ Վրաս­տա­նում ՀՀ գոր­ծե­րի հա­վա­տար­մա­տար Ա. Ջա­մա­լյա­նի 1918 թ. նո­յեմ­բե­րի 29-ի հե­ռա­գի­րը, ո­րով նա Հա­յաս­տա­նի ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րին հղել էր Բաք­վի զին­վո­րա­կան նա­հան­գա­պետ, անգ­լիա­ցի գե­նե­րալ ՈՒի­լյամ Թոմ­սո­նի` նո­յեմ­բե­րի 21-ին Նու­րի փա­շա­յին ուղղ­ված հետևյալ հե­ռագ­րի պատ­ճե­նը. «Բա­քու ժա­մա­նե­լուն պես զե­կույց­ներ են ստաց­վել օս­մա­նյան զին­վոր­նե­րի կող­մից թա­լա­նի և ու­նեց­ված­քին հասց­ված վնաս­նե­րի մա­սին: Բաք­վում Մեծ Բրի­տա­նիա­յի, Ֆրան­սիա­յի, Միա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից կազմ­վել է հանձ­նա­ժո­ղով` ա­պա­ցուց­ված վնաս­նե­րի ընդ­հա­նուր ար­ժե­քի գնա­հա­տու­մը հե­տաքն­նե­լու հա­մար: Քա­նի որ ա­պա­գա գու­մա­րը պետք է փակ­վի Թուր­քիա­յի հաշ­վին, Ձեզ գրում եմ, որ­պես­զի հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նե­նաք վե­րա­դարձ­նե­լու ու­նեց­ված­քը: Հայտ­նում եմ Ձեզ, որ անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն ծա­գե­լու դեպ­քում կձևա­վոր­վեն այլ հանձ­նա­ժո­ղով­ներ` բո­ղոք­նե­րը քն­նար­կե­լու հա­մար: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով նպա­տա­կա­հար­մար է Ձեզ և Ձեր գե­նե­րալ­նե­րին տե­ղե­կաց­նել սույն մտադ­րու­թյան մա­սին»:
Ո՞րն է այս փաս­տաթղ­թի ար­ժե­քը. գե­նե­րալ Թոմ­սոնն ուղ­ղա­կիո­րեն մատ­նա­ցույց էր ա­րել պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն կրո­ղին՝ դաշ­նա­կից պե­տու­թյուն­նե­րը փոխ­հա­տուց­ման պա­տաս­խա­նա­տու էին ճա­նա­չում Թուր­քիան, այ­նինչ հա­վա­սա­րա­չափ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն պետք է կրեր նաև Ադր­բե­ջա­նի թուր­քաս­տեղծ Հան­րա­պե­տու­թյու­նը, որն ու­ներ կա­ռա­վա­րու­թյուն, մեջ­լիս-խոր­հր­դա­րան և ո­րի տա­րած­քում յու­րաց­վել էր բաք­վե­ցի­նե­րի ու­նեց­ված­քը: Սա ի­րա­վա­կան հիմ­քե­րից մեկն է:
1991 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 18-ին ըն­դուն­վեց «Ադր­բե­ջա­նա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան սահ­մա­նադ­րա­կան ակ­տը Ադր­բե­ջա­նա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան պե­տա­կան ան­կա­խու­թյու­նը վե­րա­կանգ­նե­լու մա­սին»: Այդ ակ­տի նա­խա­բա­նում կան ադր­բե­ջան­ցի­նե­րին բնո­րոշ ան­հե­թե­թու­թյուն­ներ, դի­ցուք. «1918 թվա­կա­նի մա­յի­սի 28-ին Ադր­բե­ջա­նի Ազ­գա­յին խոր­հուրդն ըն­դու­նեց Ան­կա­խու­թյան մա­սին հռ­չա­կա­գիր, դրա­նով հան­դերձ վե­րա­կանգ­նե­լով ադր­բե­ջա­նա­կան ժո­ղովր­դի պե­տա­կա­նու­թյան բազ­մա­դա­րյա ա­վան­դույթ­նե­րը», կամ. «…ՌԽՖՍՀ-ը… օ­կու­պաց­րեց ինք­նիշ­խան Ադր­բե­ջա­նա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան տա­րած­քը, բռ­նի կեր­պով տա­պա­լեց օ­րի­նա­կա­նո­րեն ըն­տր­ված իշ­խա­նու­թյան մար­մին­նե­րը և վերջ դրեց ադր­բե­ջա­նա­կան ժո­ղովր­դի մե­ծա­քա­նակ զո­հե­րի գնով ձեռք բե­րած ան­կա­խու­թյա­նը»:
Բա­նից պարզ­վում է, որ ադր­բե­ջա­նա­կան ժո­ղո­վուր­դը ոչ միայն գո­յու­թյուն է ու­նե­ցել դա­րեր շա­րու­նակ, այլև ու­նե­ցել է «պե­տա­կա­նու­թյան բազ­մա­դա­րյա ա­վան­դույթ­ներ»: Բա­նից պարզ­վում է, որ ու­նե­ցել են «օ­րի­նա­կա­նո­րեն ըն­տր­ված» իշ­խա­նու­թյան մար­մին­ներ: Ի՞նչ օ­րի­նա­կան ընտ­րու­թյան մա­սին է խոս­քը, երբ Հա­յոց ազ­գա­յին խոր­հուր­դը հրա­ժար­վել էր պատ­գա­մա­վոր­ներ գոր­ծու­ղել մեջ­լիս` ի­րա­վա­ցիո­րեն պատ­ճա­ռա­բա­նե­լով, որ չի ցան­կա­նում մաս­նակ­ցել և դրա­նով հան­դերձ օ­րի­նա­կա­նաց­նել ցե­ղաս­պան­նե­րի հան­ցա­վոր գոր­ծու­նեու­թյու­նը:
Սա­կայն ու­շագ­րավ է այդ սահ­մա­նադ­րա­կան ակ­տի հոդ­ված­նե­րից մե­կը, որն ու­նի այս­պի­սի բո­վան­դա­կու­թյուն. «Հոդ­ված 2. Ադր­բե­ջա­նա­կան Հան­րա­պե­տու­թյու­նը հան­դի­սա­նում է 1918 թվա­կա­նի մա­յի­սի 28-ից մինչև 1920 թվա­կա­նի ապ­րի­լի 28-ը գո­յատևած Ադր­բե­ջա­նա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան ժա­ռան­գոր­դը»:
Փաս­տո­րեն ներ­կա­յիս Ադր­բե­ջանն ըն­դու­նում է, որ ին­քը ցե­ղաս­պան­նե­րի, թա­լան­չի­նե­րի, բռ­նա­րար­նե­րի ժա­ռան­գորդն է:
Այս հոդ­վա­ծով Ադր­բե­ջանն ըն­դու­նում է հա­յե­րի փաս­տարկ­նե­րից ևս մե­կը, ըստ ո­րի Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը եր­բեք չի ե­ղել իր կազ­մում, ո­րով­հետև Ար­ցախն Ադր­բե­ջա­նին բռ­նակց­վել է 1921 թվա­կա­նի հու­լի­սի 5-ին:
Այս հոդ­վա­ծով, ի վեր­ջո, ժա­ռան­գորդն ստանձ­նում է իր նախ­նի­նե­րի գոր­ծած ցե­ղաս­պա­նու­թյան հետևանք­նե­րի ողջ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նը:
Ինչ­պի­սի՞ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն:
Կա­տա­րե­ցի մի հաշ­վարկ, ո­րի մե­խա­նիզմն ու չա­փո­րո­շիչ­նե­րը ման­րա­մասն շա­րադ­րել եմ գր­քում և չեմ ու­զում կրկ­նել:
Ըստ այդ հաշ­վար­կի, 2006 թ. դրու­թյամբ Ադր­բե­ջա­նը1918 թ. Բաք­վում սպան­ված կամ չս­պան­ված, բայց թա­լան­ված բնա­կիչ­նե­րի ժա­ռան­գորդ­նե­րին պարտք էր 134 մլն 149279 ֆունտ ստեռ­լինգ, այդ թվում հա­յե­րին` 102 մլն 674461 ֆունտ ստեռ­լինգ, ռուս­նե­րին և այլ ազ­գե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին (գեր­մա­նա­ցի­ներ, ավ­ստ­րիա­ցի­ներ, հրեա­ներ, լե­հեր, չե­խեր, ֆրան­սիա­ցի­ներ, լատ­վիա­ցի­ներ և այլք)`11 մլն 062275, վրա­ցի­նե­րին` 905159, մու­սուլ­ման­նե­րին (ադր­բե­ջան­ցի­ներ, պար­սիկ­ներ, լեզ­գի­ներ և այլք)` 504529, հիմ­նարկ-ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի հա­վա­քա­կան սե­փա­կա­նա­տե­րե­րին` 19 մլն 002855:
Սա­կայն անգ­լիա­ցի գե­նե­րալ Թոմ­սոնն իր պատ­մա­կան հե­ռագ­րով ուղ­ղա­կի մատ­նա­ցույց էր ա­նում հիմ­նա­կան մե­ղա­վո­րին և պար­տա­պան էր ճա­նա­չում Թուր­քիան:
Կա­տա­րե­ցի ևս մի հաշ­վարկ` նույն սկզ­բունք­նե­րով: Վերս­տու­գիչ հանձ­նա­ժո­ղո­վի կող­մից Թուր­քիա­յի պաշ­տո­նա­կան պարտ­քը ճա­նաչ­վել էր 59 մլն 210165 ֆունտ ստեռ­լինգ, հետևա­բար 2006 թ. դրու­թյամբ Թուր­քիա­յի նյու­թա­կան փոխ­հա­տուց­ման գու­մա­րը կազ­մում էր 4 մի­լիարդ 552 մի­լիոն 032960 ֆունտ ստեռ­լինգ, ո­րից հա­յե­րի մաս­նա­բա­ժինն էր 3 մի­լիարդ 518 մի­լիոն 847403 ֆունտ ստեռ­լինգ:

Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱՆ