Ուդիներ. պատմական ակնարկ

Ուդիներ, ինքնանվանումը՝ «ուդի»: Ուդիերը բնակվել են ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետության հյուսիսային մասում (Կուր գետի ձախ ափին) Նիժ՝ Կուտկաշեն (այժմ ՝ Գաբալա) շրջանում, Վարդաշեն (այժմ Օղուզ) շրջկենտրոնում, ինչպես նաև Վրաստանում՝ Զինոբիանի գյուղում (նախկին Օկտոմբերի) Կվարելի շրջանի (վերջիններս Վարդաշենի ներգաղթյալներ են, որտեղից 1922 թ. քաղկեդոնականություն ընդունած ուդիների մի մասը փախել է Վրաստան:

Ուդիները ցրված ապրել են նաև Ռուսաստանում, Հայաստանում, Ղազախստանում և այլ տարածաշրջաններում: Նրանց ընդհանուր թիվը կազմել է մոտ 10,000 մարդ: Հայ առաքելական եկեղեցու (այսուհետ` ՀԱԵ) հետևորդ ուդիների անձնանվանական բառաշերտի քննությունը (անուն, հայրանուն, ազգանուն), մինչև վերջերս հիմնականում նույնացվել է հայերի անձնանվանումների հետ: Ուդիերենը պատկանում է նախասկադաղստանյան հյուսիսային կովկասյան լեզուների լեզգիական խմբին: Այն ունի երկու բարբառ՝ Նիջի և Վարդաշենի (վարդաշենի-օկտոմբերյայի): Նրանց ճյուղավորման աստիճանը չի խոչընդոտում փոխադարձ ըմբռնմանը:

1990-ականներին Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի արշավախումբը՝ կովկասաբնակ փորձագետ Զազա Ալեքսիձեի գլխավորությամբ Սինայի թերակղզու Սուրբ Եկատերինա վանքում հայտնաբերեց վրաց-աղվանական կրկնագիր-ձեռագիր:

Ձեռագիրը վերծանելուց հետո (2008թ.), հիմնվելով ուդիների խոսվածքի վրա, եվրոպացի լեզվաբանները վերջապես հաստատեցին այն կարծիքը, որ մինչև զարգացած միջնադար ուդիները համարվել են Աղվանից թագավորության՝ Կապաղակ և Շաքի քաղաքների՝ մայրաքաղաքների գերիշխող ժողովուրդ (սկզբում ՝ ցեղ):

Բազմալեզու հին և միջնադարյան աղբյուրների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ուդիների էթնիկական համախմբման գործընթացն աղվանների բազմացեղ լեզգինախոս ժողովուրդների միջավայրում ավարտվել է Կուր գետի ձախ ափի արևմտյան հատվածում մոտավորապես 9-րդ դարում՝ արաբական խալիֆայության թուլացման դարաշրջանում: Աղվանքի ձախափնյա այս մասը նշված ժամանակահատվածում (մինչև IX-X դդ.) (ինչպես նաև պատմիչ Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցու գրերում) սկսեց կոչվել «Ուդիների երկիր», իսկ «Ուդի» էթնոսի անձնանվանումը դարձել է Կուր գետի ձախ ափի աղվան քրիստոնյաների էթնոսի կազմավորման ինքնանունը: Անկասկած, ուդի ժողովուրդը պետք է ճանաչվի որպես Աղվանքի (Կուրի ձախ ափի) լեզգինախոս ցեղերի մշակույթի անմիջական ժառանգ, որոնք ըստ հին աշխարհագրագետ Ստրաբոնի՝ 26-ն էին:

Ուդի ժողովրդի համար, ովքեր միշտ եղել են հայերին եղբայր, քրիստոնեական դավանանքը դարձել է ազգային ինքնության որոշիչ տարր: Քրիստոնեությունը Կովկասյան Աղվանքում պաշտոնապես ընդունվել է Արշակունիների տոհմի հիմնադիր և Աղվանից թագավոր Վաչագան Ա Քաջի օրոք, իսկ Աղվանքը դեռ այն ժամանակ համարվում էր բազմազգ երկիր և գտնվում էր Կուրի ձախ ափին՝ իր Կապաղակ մայրաքաղաքով: Աղվանից թագավոր Վաչագան Ա Քաջը մկրտվել է Հայաստանում Գրիգոր Լուսավորչի կողմից 315 թվականին: Հենց այդ ժամանակ էլ ստեղծվել է Աղվանից եկեղեցին, որը կանոնական միության մեջ էր ՀԱԵ հետ և որոշ կախվածություն մեջ էր վերջինից․ ՀԱԵ-ն ուներ «առաջինը հավասարների մեջ» կարգավիճակն Աղվանից եկեղեցու նկատմամբ (իսկ մինչև 7-րդ դարի սկիզբը նույն կարգավիճակում էր նաև Վրաց եկեղեցին):

Ինչպես ՀԱԵ-ն, Աղվանից եկեղեցին ևս չճանաչեց IV տիեզերական Քաղկեդոնական ժողովը՝ դավանելով և հավատարիմ մնալով նախաքաղկեդոնական (առաքելական) քրիստոնեությանը: Աղվանից առաջին եպիսկոպոսների աթոռները Կաբալի թագավորության մայրաքաղաքում էին, իսկ 462 թվականից հետո Աղվանից կաթողիկոսները հաստատվեցին Չոր (Դերբենտ) քաղաքում, որը Սասանյանների Աղվանք-Առան մարզպանության (նահանգապետություն) ստեղծած շրջանի առաջին կենտրոնն էր:

VI դարում կաթողիկոսների նստավայրը, որոնք 552-ից ի վեր կրում էին «Աղվանքի, Լփինքի և Չորի կաթողիկոս» անվանումը, Չորից տեղափոխվեց Աղվանք-Առան մարզպանության նոր մայրաքաղաք՝ Պարտավ: Այն արդեն գտնվում էր Կուրի՝ բնիկ հայկական աջ ափին (9-րդ դարից հետո Բերդակուրի, Խամշիի, Չարեք, Գանձակ աջափնյա վանքերը նույնպես դառնում են կաթողիկոսարաններ): Կուր գետի աջակողմյան ափի Ուտիք և Արցախ նահանգները որոնք հայտնի էին Հայոց Արևելյան կողմեր անվամբ, 428 թ. Սասանյանների կողմից միացվեցին Աղվանքի մարզպանությանը, երբ Իրանի արքայից արքա Վահրամ V Գուրը վերացրեց հայ Արշակունիների թագավորությունը և ստեղծեց Հայաստանի մարզպանությունը՝ միացնելով հեռավոր մարզերը հարևան մարզերին:

Ուտիքի և Արցախի բնիկ հայկական թեմերի՝ Աղվանից եկեղեցու իրավասության տակ հայտնվելուց հետո, որպես պաշտամունքի և գրավոր հաղորդակցության պաշտոնական լեզուներ համարվում էին աղվաներեն ու հայերեն լեզուները: Բայց աղվանական գիրը, որը ստեղծվել էր հայ վարդապետ Մեսրոպ Մաշտոցի և աղվան քահանա Բենիամինի կողմից V դարի սկզբներին (հայերեն այբուբենի ստեղծումից հետո և վրացական տառերի ստեղծմանը զուգահեռ), մի քանի դար հետո դադարեց օգտագործվել, և նախկին Աղվանքի մարզպանության քրիստոնյա բնակչության, այսինքն՝ նաև Քուռի ձախափնյա ազգախմբի՝ ուդիների համար միակ գրավոր-գրական լեզուն մնաց հայերենը:

Աղվանից եկեղեցու առաջին նվիրապետները ձեռնադրվել են հայ կաթողիկոսների կողմից, որոնք VII դարից կրել են պատրիարքի տիտղոսը: XIV դարի վերջին Աղվանից կաթողիկոսները հաստատվեցին Գանձասարի վանքում՝ Արցախի կենտրոնական հատվածում՝ Խաչենում, և Աղվանից կաթողիկոսությունը սկսեց կոչվել նաև Գանձասարի կաթողիկոսություն:

Գանձասարի կաթողիկոսությունը շարունակում էր ավանդաբար կրել «Աղվանից» անվանումը, բայց չուներ էթնիկ բովանդակություն՝ որպես արդեն ժամանակավրեպ հասկացություն: Կաթողիկոսությունն ինքն իրենով գործում էր որպես Հայ եկեղեցու արևելյան թեմ, այնպես ինչպես գործում էին Ախթամարի և Կիլիկիայի կաթողիկոսությունները: Չնայած Աղվանից մարզպանության և եկեղեցական թեմերի հյուսիսային և հարավային հատվածների միջև մշակութային և լեզվական անքակտելի կապին, էթնիկ աղվանաուդիական բնակչության շարժը դեպի Քուռ գետի աջ ափ՝ էթնիկ հայկական շրջաններ, շատ սակավ էր ու հազվադեպ: 18-րդ դարի կեսերին Քուռ գետի ձախ ափին բնակվող տասնյակ հազարավոր ուդիներ (մոտ 50 գյուղ) բռնի կերպով ընդունեցին իսլամ և ընդմիշտ կորցրեցին իրենց ազգային ինքնությունը:

Աղվանից կաթողիկոսությունը, Քուռ գետի աջ ափին գտնվող իր նստավայրով, պաշտոնապես գոյություն է ունեցել մինչև 1815 թ.-ի դեկտեմբեր ամիսը, երբ Հայոց կաթողիկոս Եփրեմ Ա Ձորագեղցին, ունենալով ռուսական կառավարության համաձայնությունը, այն վերափոխեց ՀԱԵ-ու (Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի) Աղվանից-Գանձասարի մետրոպոլիտության՝ նպատակ ունենալով ավելացնել Հայ եկեղեցու քաղաքական դերակատարությունը՝ Հարավային Կովկասում ազդեցության համար Ռուսական կայսրության և Պարսկաստանի միջև մղվող պայքարի ֆոնին: 1836 թ. մարտի 11-ին Նիկոլայ Առաջին կայսրն ստորագրեց «Հայ եկեղեցու Պոլոժենիայի» մասին փաստաթուղթը, որով Աղվանքի միտրոպոլիտության փոխարեն կազմավորվեցին ՀԱԵ-ու երկու թեմեր՝ Ղարաբաղի (Քուռ գետի աջ ափին) և Շամախիի (Քուռ գետի ձախակողմյան ափին):

Քրիստոնյա ուդիների զգալի մասը մինչև վերջին ժամանակներս (1988-1990 թթ․) ՀԱԵ-ու հետևորդներ էին: Ինչպես 20-րդ դարասկզբին, այնպես էլ դարավերջին Ադրբեջանական խորհրդային հանրապետությունում տեղ գտած հայ-ադրբեջանական բախումներից անմիջապես հետո սկսվեց հարյուր հազարավոր հայերի և հենց բնիկ ուդի ժողովրդի գաղթն այդ տարածքներից: Այս դեպքերը հանդիսանում էին Ադրբեջանի գովերգվող «հանդուրժողականության» և «բազմամշակութայնության» գործուն ապացույցները: Եվ եթե 18-րդ դարում էթնիկ ուդիներն իրենց պատմական հայրենիքում կազմում էին մոտ 100.000 բնակչություն՝ շուրջ 50 բնակավայրերում, ապա արդեն 20-րդ դարի սկզբին՝ 1918-1920 թթ.-ից ոչ շատ առաջ, նրանց թիվը դարձել էր 10.000, իսկ 1926 թ. մնացել էր գրեթե 2445 մարդ: 1980-ականների վերջում Ադրբեջանում բնակվող ուդիների թիվը հասնում էր 6120-ի, իսկ 1990-ականների մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ այդ թիվը կտրուկ նվազեց և դարձավ 3800: Միայն Վարդաշեն քաղաքում ուդիների թիվը 1988-2009 թթ․ 3000-ից դարձավ 74:

Ղարաբաղյան հակամարտության պայմաններում ՀԱԵ փաստացի զրկված էր Ադրբեջանի տարածքում որևէ գործունեություն ծավալելուց, ինչի հետևանքով էլ ուդիների փոքրաթիվ համայնքը (հիմնականում Նիջ գյուղում), կրոնական առումով հայտնվել էր «փակուղում»: Այսուհանդերձ երկրի իշխանությունները անամոթաբար օգտագործում են ուդիներին Հայաստանի և Արցախի դեմ մղվող քարոզչական պատերազմի ընթացքում՝ միջազգային հանրությանը ներկայացնելով նրանց իբրև Աղվանքի պատմամշակութային ժառանգության, ինչպես նաև Հայաստանի արևելյան հատվածի՝ Ուտիքի և Արցախի միակ իրական տերեր ու հայկական կողմի ոտնձգությունների զոհեր: Սկսվել է նաև այսպես կոչվող «Ուդիական» եկեղեցու կազմավորումը, որն էլ իր հերթին պիտի դառնա նախաբանը՝ «Ադրբեջանի Աղվանից եկեղեցու» վերականգման աշխատանքների՝ հետագայում Վրաց, Ռուս ուղղափառ կամ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետ հարաբերությունների ստեղծման հեռանկարով: Ադրբեջանական իշխանությունները վստահ են, որ իբրև «Աղվանից» եկեղեցու «իրավահաջորդներ»՝ «Ուդիական» եկեղեցին ունի բոլոր իրավունքները վերջինիս ամբողջ ունեցվածքը տնօրինելու համար, և սա՝ ոչ միայն Արցախում և Ուտիքում գտնվող եկեղեցական ունեցվածքներն են, գրքերն ու վանքերը, այլև «Երուսաղեմյան ժառանգությունը» և Արևմտյան Հայաստանում գտնվող հուշակոթողները (օրինակ՝ Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որ գտնվում է ներկայիս Թուրքիայի տարածքում): Եվ այս ամենի հետ մեկտեղ ուդիներին պարտադրվում է ոչնչացնել իրենց եկեղեցիներում պահպանված բոլոր արձանագրությունները, որոնք, բնականաբար, գրված են հենց հայերեն լեզվով: Ահա այսպես հայ ժողովրդի եղբայր ուդիները դարձան ստեղծված տագնապալի պատմական իրավիճակի գերին:

«Ուդի» եկեղեցին դարձել է հակահայկական քարոզչամեքենայի և տարածաշրջանի պատմության խեղաթյուրման գործիքներից մեկը: Այս շատ կարևոր ռազմավարական նշանակության գործը հանձնարարվել է մի շարք պաշտոնատար անձանց՝ Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմի ղեկավար Ռամիզ Մեխիտիևին, Միլլի-մեջլիսի պատգամավոր և Պատմության ինստիտուտի տնօրեն Յագուբ Մահմուդովին, ակադեմիական գիտությունների անդամ Ֆարիդա Մամեդովային, միջազգային, բազմամշակութայնության և կրոնի հարցերով պետական խորհրդական Ազադ Մամեդովին, կրոնական կազմակերպությունների հետ աշխատանքի հարցով Կենտկոմի անդամ Մուբարիզ Գուռբանլիին և այլն: Այս նախագծի իրականացման նպատակով ներգրավվել են նաև ուդի համայնքի ակտիվ ներկայացուցիչներ, ի թիվս որոնց «Ադրբեջանի Աղվանաուդիական քրիստոնեական համայնքի» անդամ Ռոբերտ Մոբիյանը (Ռոբերտ Մոբիլի) և այլք, որոնք այս ծրագրում տեսնում էին իրենց համայնքի առջև ծառացած որոշակի ծայրահեղ սուր հարցեր լուծելու հնարավորություն: «Ադրբեջանի Աղվանից եկեղեցու» վերաստեղծման առաջին գործուն քայլերը կատարվել են 2003 թ. Ապրիլի 10-ին՝ պետռեգիստրում Աղվանաուդիական քրիստոնյա համայնքը գրանցելով, որի ճյուղերը գործում են Նիջ և Օգուզե համայնքներում: Գործնականում ուդի համայնքի բազմաթիվ առաջատար անձինք՝ Ադրբեջանում և արտասահմանում, այս կամ այն կերպ ներգրավված են հակահայկական քարոզչության քաղաքական արշավի մեջ: Նրանք հաճախակի իրենց մասնակցությունն են բերում Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից ֆինանսավորվող և կազմակերպվող տարբեր կոնֆերանսների՝ դրանով իսկ ստիպված լինելով աջակցել հայ ժողովրդի վարկաբեկմանը և Ղարաբաղյան խնդրի ու հնագույն պատմության մասին ապատեղեկատվության տարածմանը:

Աղբյուր` Ter-hambardzum.net