Շրջակա միջավայրի անվտանգությունն ապահովող օրենքը, բացթողումներն ու առաջացող խնդիրները

Մի քանի տասնամյակ է, ինչ էկոլոգիական խնդիրները դարձել են հանրության լայն զանգվածների բուռն քննարկման առարկա: Հանուն բնության պահպանման, էկոլոգիական անվտանգության ապահովման և հասարակության առողջության պահպան ստեղծվել են բազմաթիվ կազմակերպություններ, սահմանվել օրենքներ ու օրենսդրական ակտեր, պետությունները անդամագրվել են բազմաթիվ միջազգային համաձայնագրերի, մասնակիցը դարձել այնպիսի ծրագրերի, որոնք, ըստ էության, պետք է նպաստեին շրջակա միջավայրին առնչվող խնդիրների նվազմանը:

Խնդրի վերաբերյալ պետական և հասարակական ծրագրերին զուգահեռ առաջացել են նաև բազմաթիվ քաղաքացիական նախաձեռնություններ, որոնք, սակայն, ժամանակի ընթցաքում գրեթե ամբողջությամբ, դարձել են գործիք թե ֆինանսավորողների, թե գործարարների ձեռքում:

Մյուս կողմից, խնդիրը համակարգային է` օրենսդրական «ծագմամբ»: Հասարակական խնդիրները լայն հնչեղություն են ստանում հատկապես այն ժամանակ, երբ պետական ոչ մի ծրագիր այլևս չի նպաստում դրանց նվազեցմանը: Երբ պետության օրենսդրական դաշտն ի զորու չէ լիարժեք ապահովելու գործարար ոլորտի ու շրջակա միջավայրի պահպանության համագործակցությունը, փոխօգնությունը, ստեղծվում է «թույլ օղակ»` վիճաբանության ու անհամաձայնության միջավայր: Սրա վառ ապացույցներից է հատկապես այն, որ հանկարծ, շատ արագ Աժ-ում ընդունվեց «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենքում  փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին օրենք: Բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններ, անակնկալի եկած, շատ արագ արձագանքեցին, հատկապես` իրենց դժգոհությունը հայտնելով այնպիսի բացերի վերաբերյալ, որոնք հանրային կարծիքն, այսպես ասած, ստորադասում են` ազդակիր համայնքի տեսակետներն անտեսելով:

hetq.am-ում հրապարակած իր ուսումնասիրությունների մեջ  Արթուր Գրիգորյանը («Էկոդար» ՀԿ) նշել է, որ Օրենքի նախագիծը դրույթներ է պարունակում ձեռնարկողի և փորձագետների իրավունքների մասին, սակայն հասարակայնության իրավունքներն ու դերը հստակ սահմանված չեն: Օրինագծի իմաստով, հասարակայնությունը պետք է ծանուցվի նախատեսվող գործունեության մասին, պետք է ապահովվի նրա մասնակցի հասարակական լսումներին, սակայն նախնական եւ հիմնական փուլերում այդ մասնակցությունը հիմնականում կրում է ձեւական բնույթ, քանի որ հասարակության մասնակցությունը սահմանափակվում է «փաստաթղթերի հետ ծանոթանալու կամ դրանց մասին տեղեկատվություն ստանալու, ինչպես նաեւ դրանց վերաբերյալ առաջարկություններ եւ առարկություններ ներկայացնելու» իրավունքով: Այսինքն, հասարակությունն ըստ էության չի մասնակցում «որոշումների կայացման» գործընթացին եւ կարող է ընդամենը կարծիք հայտնել, ինչը չի բխում Օրհուսի կոնվենցիայի պահանջներից:

Օրինագծով ներկայացված իրավակարգավորմամբ, հասարակայնության մասնակցությունը սկսվում է տեխնիկական առաջադրանքը կազմելուց հետո միայն։ Օրինագծի համաձայն` «Ձեռնարկողը եւ ազդեցության ենթարկվող համայնքի ղեկավարը  զանգվածային լրատվական միջոցներով տեղեկություններ են հաղորդում նախատեսվող գործունեության մասին, միաժամանակ նշելով դրա վերաբերյալ կարծիքների (առաջարկություններ և առարկությունների) ներկայացման վայրը եւ վերջնաժամկետը: Լրացուցիչ տեղեկատվության տրամադրման եւ հասարակայնությունից կարծիքներ ստանալու նպատակով ազդեցության ենթարկվող համայնքի ղեկավարը եւ ձեռնարկողը կարող են անցկացնել հասարակական լսում եւ տրամադրել խորհրդատվություն»: Պետք է սահմանել հասարակայնության ծանուցման և քննարկումների անցկացման մանրամասն ընթացակարգ: Արթուր Գրիգորյանի առաջարկով հարկավոր է փորձաքննության համար անհրաժեշտ փաստաթուղթ համարել նաև  ազդեցության ենթարկվող համայնքի կարծիքն արտահայտող արձանագրությունը և շահագրգիռ հասարակայնության մասնակցությանը վերաբերող փաստաթղթերը (ծանուցման հրապարակման պատճենը, ստացված դիտողություններն ու առաջարկությունները):

«Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության  փորձաքննության մասին» ՀՀ գործող օրենքն ընդունվել էր 20.11.1995-ին, և հատկապես հանրային լսումներին վերաբերվող այս բացերը չկային: Հանրային լսումները, ինչպես արդեն նշեցինք, մեծ դեր ունեն հատկապես  փորձաքննական եզրակացությամբ հիմնավորված անմիջական ազդեցության ենթակա տարածքի` մարզի համայնքի բնակչության համար: Մինչդեռ, մի կողմ թողնելով հանրային լսումները, զավեշտալի և իրարամերժ փաստերի ենք հանդիպում նաև այլ դրույթներում, օրինակ` արդեն գործող իրավատնտեսական կառուցակարգի պայմաններում ընդերքի շահագործման համար անհրաժեշտաբար տրամադրվող վերականգնվող բնական պաշարները հանքարդյունաբերողին են տրամադրվում ոչ թե դրանց շուկայական, այլ` կադաստրային արժեքով, ինչի հետևանքով այդ բնական պաշարների համար վճարումները կազմում են անասելի ցածր թվեր: Պաշտոնական տվյալներով վերջին տարիներին պետական բյուջե մուտքագրվող ամբողջ ԲԲՎ–ն (բնապահպանական և  բնօգտագործման վճարներ) կազմում է համախառն ներքին արդյունքի 0.25-0.27 տոկոսը, ինչը շրջակա միջավայրին պատճառված վնասի համեմատ անթույլատրելի ցածր ցուցանիշ է` հաշվի առնելով, որ այդ գումարից են ձևավորվում շրջակա միջավայրի վերականգնման համար տրվող հատկացումները, եւ դրանով է մեծապես պայմանավորված առողջ եւ բարեկեցիկ շրջակա միջավայրում ապրելու` մարդու սահմանադրական իրավունքի պրակտիկ կենսագործումը:

Մեկ այլ պարադոքս. «Բուսական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածով ուղղակիորեն արգելվում է իրականացնել այնպիսի գործողություններ, որոնք  հանգեցնում են այդ տեսակների թվաքանակի կրճատմանը և դրանց աճելավայրերի վատթարացմանը, իսկ «Կենդանական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենքի 18-րդ հոդվածի համաձայն արգելվում է ցանկացած գործունեություն, որը կհանգեցնի Հայաստանի Հանրապետության կենդանիների Կարմիր գրքում գրանցված տեսակների թվաքանակի կրճատմանը և դրանց ապրելավայրերի վատթարացմանը: Երբ բնապահպանության նախարարը հաստատեց Թեղուտի հանքավայրի շահագործման նախաձեռնող ընկերության ներկայացրած շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության ԲՓ-31 եւ ԲՓ-135 դրական եզրակացությունները, դժվար է ասել` անտեսեց, թե ուղղակի չնկատեց այն հանգամանքը, որ այստեղ վերը նշված օրենքների որոշակի դրույթներ էին գործում.  Թեղուտի հանքավայրը շահագործման աշխատանքային նախագծով (16-17-րդ էջեր) եւ ՇՄԱԳ–ով (32-րդ եւ 64-րդ էջեր) նշված էր, որ ազդեցության գոտում գտվնում են բուսական եւ կենդանական աշխարհի` Կարմիր գրքում ներառված ներկայացուցիչներ: Կարմիր գրքում գրանցված բուսական եւ կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների թվաքանակի կրճատման եվ ապրելավայրերի կրճատման փաստը կասկած չէր հարուցում,  ըստ էության` հիմնավորված լինելով նաեւ նախաձեռնող ընկերության ներկայացրած ՇՄԱԳ–ով (էջ 60-րդ եւ 129-րդ էջեր):

Վրույր Թադևոսյան