«Անմա՞հ է այն գործը, որի համար ես մեռա…»
Նմանատիպ
1911 թ. հուլիսին Եգիպտոսում չարչարվելուց ու հաղթանակ տոնելուց հետո Կոմիտասը ժամանեց Փարիզ և անմիջապես այցելեց իր վաղեմի բարեկամուհուն՝ երգչուհի, երաժշտագետ, մանկավարժ, թիֆլիսցի հայտնի բժշկի դուստր Մարգարիտ Ավետիքի Բաբայանին:
Փարիզը շնչահեղձ էր լինում սոսկալի տապից, և օրիորդ Մարգարիտը պատրաստվում էր օդափոխության մեկնելու: Տեսնելով Կոմիտասի հոգնաբեկ վիճակը, կարողացավ նրան համոզել և իր հետ հանգստի տանել ՈՒայթ կղզի:
Անգլիական այդ կղզին գտնվում է Լա Մանշի նեղուցում, զբոսաշրջային հին ու հանրահայտ կենտրոն է, ծովափին կան մի շարք առողջարաններ:
Իջևանեցին մի փոքրիկ, կոկիկ հյուրանոցում, որի հյուրասրահում դաշնամուր կար:
Ամբողջ երկու շաբաթվա ընթացքում վարդապետը նստում էր դաշնամուրի մոտ, երգում, ինչ-որ բաներ գրի առնում: Չնայած Մարգարտի հորդորներին, զբոսնելու դուրս չէր գալիս, միայն երեկոները օրիորդի ուղեկցությամբ գնում էր ծովափ, ավազին նստած նայում ալիքներին ու պատմում ժողովրդական առածներ, ավանդապատումներ, զրույցներ ու սովորույթներ:
Արձակուրդի վերջին օրն էր, մեկնելուց առաջ Կոմիտասն ու Մարգարիտը հյուրասրահում թեյում էին:
Նույն հյուրանոցում ապրում էր բրիտանացի մի զույգ՝ իրենց երկու խարտյաշ մանչուկների հետ: Ամուսինը պաղարյուն անգլիացի էր, Անգլիայի պառլամենտի սղագրողը, կինը՝ սևաչյա, ծիծաղկուն իռլանդուհի:
Իռլանդուհին մոտենում է Մ. Բաբայանին և հարգալից խնդրում, որ Կոմիտասը մի որևէ ազգային երգ կատարի: Մարգարիտը խնդրանքը փոխանցում է վարդապետին: Կոմիտասն իսկույն ոտքի է կանգնում, նստում դաշնամուրի առջև ու երգում «Կռունկը»…
Իռլանդուհին այնպես է հուզվում, որ սկսում է լաց լինել:
Ամուսինը մոտենում է և ասում.
– Այս ի՜նչ արեցիք կնոջս: Տասը տարի ամուսնացած ենք, և նրան այսպիսի վիճակում չեմ տեսել:
Երբ միմյանց հրաժեշտ են տալիս, իռլանդուհին հեկեկալով ասում է.
– Սա ի՜նչ երաժշտություն էր, ամբողջ էությունս տակնուվրա եղավ: Նրան երբեք չեմ մոռանա…
Եգիպտոսից հետո Կոմիտասը մեկնեց Եվրոպա, հանդես եկավ դասախոսություններով, բազմաթիվ հանդիպումներ ունեցավ, ապա վերադարձավ Պոլիս ու կրկին՝ համերգնե՜ր, համերգնե՜ր…
ՈՒզու՞մ եք իմանալ նրա դասախոսությունների ու համերգների աշխարհագրությունը՝ Բեռլին, Էջմիածին, Երևան, Պոլիս, Թիֆլիս, Բաքու, Փարիզ, Ժնև, Ցյուրիխ, Բեռն, Վենետիկ, Իզմիր, Ալեքսանդրիա, Կահիրե, Ադաբազար, Էսկիշեհիր, Նիկոմիդիա, Պարտիզակ, Վիեննա, Ֆիլիպե:
Այդպե՛ս քարոզեց, տարածեց, հանրահռչակեց հայ երգը: Այդպե՛ս Եվրոպային ճանաչեցրեց հայ ժողովրդին ու Հայաստանը:
Ո՞րն էր կոմիտասյան երգարվեստի մոգական ազդեցությունը: Նա երգի միջոցով ներկայացնում էր հայի հոգին ու ցավը, հայի վիշտն ու երջանկությունը, հայի ժպիտն ու արցունքը: Նա երգով ցաքուցրիվ հայերի թափառական հոգիներն առաջնորդում էր դեպ հայրենիք, դեպի լեռների ձյունածածկ գագաթներ, դաշտերի բուրմունք, լճերի վճիտություն: Այդպե՛ս հային վերադարձրեց իր ինքնությունը:
ՈՒզու՞մ եք իմանալ նրա երգի ներազդեցության ուժը մարդու հոգու, սրտի, մտքի վրա:
Վերևում նշված ամեն քաղաքում նրա ելույթները հատուկ խոսակցության նյութ են, բայց ես դրանց չեմ անդրադառնա, դա արել են ուրիշները: Կառանձնացնեմ մեկը:
1913 թ. մեկնեց Իզմիտի նահանգի Ադաբազար շենշող քաղաք: Չգիտեմ՝ նրան հայտնի՞ էր, արդյոք, որ այդ քաղաքը 1400 թ. հիմնել էին հայերը: Սեբաստացի մի խումբ հայեր եկել էին այստեղ, չորացրել տափարակ ճահճուտը, վերածել բնակելի վայրի և իրենց առաջնորդի անունով կոչել Տոնիկաշեն: 60 տարի բնակավայրը պահպանեց անվանումը և հայկական աղբյուրներում կոչվեց «Աստուածարեալ քաղաք»: Հետո վերածվեց Ադաբազարի, որի 25000 բնակչության կեսը հայեր էին: Չորս եկեղեցի ունեցող այդ աշխատասեր ու բարեկեցիկ հայության հրավերով Կոմիտասը եկավ Ադաբազար, և ահա թե ինչ գրեց Բենիամին Թաշճյանը Սբ Կարապետ եկեղեցում տեղի ունեցածի մասին. «Ժամ կերթանք կիրակամուտի «Լոյս զուարթ»-ը լսելու համար… Եկեղեցին լեցված է բերնե-բերան: Ամենքս հևիհև կսպասենք վարդապետի «Լոյս զուարթ»-ին: Նորության համբավը կախարդիչ զորության մը պես կանցնի մեր սրտերուն մեջեն… Նախ մեղմ, հետո ալիք-ալիք թավալող ձայնը ոսկեղեն անձրևի մը պես, հրաշքի մը պես կտարածվի ու կլայննա մեր հոգիներուն մեջ: Բոց մը կանցնի մեր երակներեն: Անանուն դող մը կհամակե մեզ բոլորիս: Մեր աչքերը կմեծնան, կպղտորին, կխոնավնան: Ցնցում մը չէր ասիկա, այլ փոթորիկ մը: Լույսի ցոլք մը չէր ասիկա, այլ փայլատակում մը: Ո՛չ, տկար բառ մըն է հիացումը: Ինչ որ զգացինք մենք, հիացում չէր, այլ տենդ, անհնարին սարսուռ: Կամ ավելի զորավոր բան մը, քան տենդն ու սարսուռը: Եկեղեցիին կամարները չթնդացին, այլ լացին: Հեկեկացին ու լացին: Պառավ մամիկները ծունկի իջան ու հատակի քարերը համբուրեցին: Ծերունիները ձեռքերնին վեր բարձրացուցին պաշտամունքի մը պես: Նոր հարսներն ու երիտասարդները խաչակնքեցին ջերմեռանդ հավատքով: Երեխաները իրենց մայրերու փեշերուն կառչեցան լացակումած աչքերով: Վարդապետը մարդ չէր այլևս, այլ հրեղեն տեսիլք մը…»:
ՈՐԲԸ՝ ՈՐԲԻՆ
1966-1969 թթ. «Էջմիածին» ամսագրում տպագրվեց Հակոբ Սիրունու «Կոմիտասին հետ» ծավալուն աշխատությունը: Այդտեղ հեղինակը մեկ նախադասության մեջ, կեսից, ի միջի այլոց, հպանցիկ գրում է. «Ադանայի որբերեն սան մը որդեգրած էր»…
Այս նախադասությունն ինձ ցնցեց:
Թեպետ բազմաթիվ ժամանակակիցներից, հուշագիրներից, հետազոտողներից ուրիշ որևէ մեկն այս մասին որևէ հիշատակություն չունի, բայց ես տվյալ պարագայում Կոմիտասի մտերիմներից մեկին չհավատալու հիմք չունեմ:
Ամեն ազգային աղետի առաջինն արձագանքում է հայոց լեզուն: Ադանայի կոտորածից հետո մեր լեզվում ի հայտ եկավ «որբախնամ» բառը՝ լեզվական տեսակետից անթերի, իմաստային նշանակությամբ՝ ողբալի: 1915-ից հետո ստեղծվեցին նույնարմատ «որբանոց», «որբահավաք», «որբախույզ», «որբաշխարհ» բառերը, բայց դա հետո պիտի լիներ:
Եվ այսպես, Կոմիտասը «Ադանայի որբերեն սան մը որդեգրած էր»: Ափսոս որ կոնկրետություն չկա, Հ. Սիրունին չի նշում ոչ որբի անունը, «որդեգրման» տարեթիվը, ոչ էլ նրա հետագա ճակատագրի մասին որևէ բան: Բայց մի՞թե դա է կարևոր: Ակնհայտ է, որ «որդեգրում» բառը ներկա իմաստը չունի, պետք է հասկանալ «որբախնամ» նշանակությամբ, այսինքն՝ հոգալ նրա ապրուստի, սննդի, հագուստ-կապուստի, կրթության ծախսերը, մինչև չափահաս դառնալը: Կոմիտասը երբեք ունևոր մարդ չի եղել և ի վիճակի չէր մոռացված այլ երախտավորների նման տասնյակ որբերի խնամք ստանձնել, առավել ևս՝ որբանոց բացել ու պահել: Բայց մի՞թե դա է կարևոր: Կարևորը փաստն է: Որբ Կոմիտասից ավելի լավ ո՞վ կարող էր հասկանալ ինչ ասել է որբ: Ինչ ասել է օրերով քաղցած-ծարավ, անտեր-անտիրական թափառել փողոցներում: Կոմիտասը դա գիտեր, զգացել էր իր մաշկի վրա, ըմպել որբության դառը բաժակը: Եվ միանգամայն բնական էր, տրամաբանական, որ ստանձնեց ադանացի մի որբի խնամք:
Արեց մի բան, որի արդյունքը չէր տեսնելու: Չէր պահելու, չէր խնամելու, չէր տեսնելու այդ որբի չափահասությունը:
ՁԱՅՆԱՊՆԱԿՆԵՐ ՈՒ ՁԱՅՆ
Պոլսեցի հրեաներ Հ. և Ժ. Բլյումենթալ եղբայրները, որոնք սկզբում գրպանի ժամացույցներ էին պատրաստում ու վաճառում մայրաքաղաքի Թոփալյան խանում, 1912 թ. Յուքսեք Քալդըրըմ փողոցում հիմնել էին ֆոնոգրաֆների ու ձայնապնակների արտադրության «Օրֆեոն ռեկորդ» Թուրքիայի առաջին ստուդիան և թողարկում էին թուրքական ու հունական երգերի ձայնապնակներ: Դա նորույթ էր և նոր բիզնես: Նրանք դիմեցին Արմենակ Շահմուրադյանին՝ ձայնագրելու նաև հայկական երգեր, բայց պայմանով, որ նվագակցի Կոմիտասը: Վարդապետը չմերժեց խնդրանքը, և արդյունքում թողարկվեց 20 երգից բաղկացած ձայնապնակ: Դրա վրա պատկերված էին Ա. Շահմուրադյանն ու Կոմիտասը, իսկ խորագիրն էր երգերից մեկի վերնագիրը՝ «Խորհուրդ խորին»: Ընդ որում, խորագիրը տպագրված էր ուղղագրական սխալով՝ «Խորհուրդ խորհին»… Ընդ որում նաև, հրեա ձեռնարկատերերը, առանց Կոմիտասի համաձայնությունն ստանալու, զետեղել էին նրա լուսանկարը՝ հաշվի առնելով վարդապետի ահռելի ժողովրդականությունը, և իրենց ապրանքը գովազդելու նպատակով:
Ձայնապնակները Պոլիս հասան 1914 թ. մայիսին, երբ մայրաքաղաքում չէին ոչ Ա. Շահմուրադյանը և ոչ էլ Կոմիտասը, որ մեկնել էր Փարիզ՝ մասնակցելու Համաշխարհային երաժշտագիտական հինգերորդ համագումարին:
Բլյումենթալ եղբայրները, նախ, ձայնապնակներն ունկնդրելու հրավիրեցին մամուլի ներկայացուցիչներին, ապա վաճառքի հանեցին հունիսի 22-ին: Բայց դրանից չորս օր առաջ Պոլսո նախկին պատրիարքի նախաձեռնությամբ և նրա իսկ ատենապետությամբ կայացավ Կրոնական ժողովի նիստ, որի ժամանակ կայացվեց այսպիսի որոշում. «Նկատելով որ Տ. Կոմիտաս վարդապետը Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցվո սեփական և Աստուծո տաճարին հատկացեալ սրբազան երգերն իր երգեցողությամբ ի վաճառ հանած է, որոնք կրամոֆոնի միջոցով կերգվին ամենուրեք, մանավանդ կրոնական զգացումները վիրավորող անպատշաճ վայրերու մեջ, որոշեց Ս. Պատրիարք հոր հանձնել պարտ ու պատշաճը տնօրինելու և խնդրել Ս. Կաթողիկոսեն նկատողություն ընել Տ. Կոմիտաս վարդապետին հայ եկեղեցականի բոլորովին անվայել ընթացքը:
Կրոնական ժողովը որոշեց, որ սրբազան պատրիարքը գրե ոստիկանության զբոսավայրերու և հանրային վայրերու մեջ եկեղեցական արարողություններ պարունակող կրամոֆոնի փլաքներու գործածությունը արգելելու համար»:
Այս որոշման դեմ անմիջապես ծառս եղավ մամուլը: «Բիւզանդիոնում» ցասում արտահայտեցին Փ. Թերլեմեզյանը, «Ոստան» եռամսյայի համահիմնադիր, գրող Տ. Չյոկյուրյանը, Ա. Քեչյանը, Ատրուշանը, Մ. Կյուրճյանը: Իսկ Երվանդ Օտյանը «Ժամանակ» օրաթերթում գրեց. «Մեր պատկառելի Կրօնական ժողովին հապճեպ և անխորհուրդ որոշումը յանկարծ պատկառելիութենէն ծիծաղելիութեան վերածուեցաւ…
Կրօնական ժողովը պարզապէս զոհ գացեր է մէկ քանի ողորմելի դպրապետներու, որոնց երաժշտագիտութեան աստիճանը կ՛երևայ որ թոյլ չի տար Կոմիտաս վարդապետի ձայնը Շահ-Մուրատեանի ձայնէն զանազանելու:
Այսպէս ուրեմն դեռ նոյնիսկ յայտնի չէ թէ գործուած արարքը յանցա՞նք մըն է թէ ո՛չ: Այս պարագային ուրեմն ինչպէ՞ս Կրօնական ժողովը կ՛ելլէ Կոմիտաս վարդապետը դատապարտելու, պատրիարք ու կաթողիկոս իրար անցնելու…
Առ այժմ Կրօնական ժողովը մէկ որոշումով երկու սխալ ըրաւ:
Նախ՝ դատապարտեց մարդ մը արարքի մը համար զոր չէր գործած:
Երկրորդ՝ դատապարտելի վճռեց արարք մը որուն յանցանք ըլլալը տակաւին թէական է եղեր»:
Բայց ամենաջախջախիչը Ա. Չոպանյանի «Անկրօն որոշում մը» հոդվածն էր, որը տպագրվեց «Բիւզանդիոնում»: Նա առաջ քաշեց հետադիմության և առաջադիմության խնդիրը և քարը քարին չթողեց Կրոնական ժողովի որոշումից:
Սակայն հանուն ճշմարտության, հարկ է ասել նաև: Դեռևս 1912 թ. Կոմիտասը Փարիզում ձայնագրել էր (կարծում եմ, Ա. Չոպանյանի դրդմամբ) 15 երգ, ինչի մասին, ըստ երևույթին, տեղյակ չէին Պոլսո պատրիարքարանի հոգևորականները:
Եվ փա՜ռք Աստծո, հազա՜ր փառք, դրա շնորհիվ մենք այսօր կարող ենք լսել Կոմիտասի ձայնը: Աստվածաշնորհ ձայնը, որը մոգական սարսուռ է պատճառում…
(շարունակելի)
Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ
Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում