ՀուսաԼքում. Աննա Մեկունցի օրագիրը (մաս 2)

Times.am-ը ներկայացնում է արցախցի բանաստեղծուհի Աննա Մեկունցի օրագրի երկրորդ մասը։ Հեղինակի աշխատանքի առաջին հատվածին կարող եք ծանոթանալ այստեղ։

***

Մենք թափեցինք զինվորական ամեն բան, վառեցինք ամեն ինչ ու ուղղակի լուռ նստեցինք տանը։

Ամեն մեկս լացում էր իր մեջ։
Ամեն մեկս թաքուն էր ողբում։
Եղբայրս էլի գնաց։
Մնացինք էլի երեքով
Ես, Մայրս, ու Աստված…

Փոքր եղբորս դեռ գտնել չէր հաջողվում։
Փողոցներով քայլում էի, բարձր խոսելով իր հետ։ Թվում էր, թե արդեն հոգեկան հիվանդի եմ վերածվել.

-Ախր շտեղըս… շտեղը՞ս։
Սպասում քեզ։
Տու պիտի կյաս։
Սանչ, ցավըդ տանիմ բալա՜ս, խնդրում, կապի տուս յեկ։
Սա՜նչ…

Սեպտեմբերի 21-ին, քաղաքը ուժեղ ռմբակոծելու հաջորդ օրը, կեսօրին՝ ժամը 13։00-ին, պաշտոնապես հայտարարված էր հրադադար, ըստ որի նաև, թուրքերը պիտի հետ գնային իրենց սահմանները։ Սակայն այդ հրադադարը, ինչպես և միշտ, տևեց շատ կարճ։

Սեպտեմբերի 22֊ին, ուշ երեկոյան փոքր եղբայրս հաղորդագրություն գրեց.
«Մամ, լավ եմ։ Մի մտածիր»։

Խաղաղվեցի։
Էլի հասկացա, որ Տերը լսում է ինձ։

Նստած պաշտգամբում, վառարանի մոտ, հույսալցված բայց նաև ջարդուխուրդ եղած հոգով նայում էի երկնքին ու խոսում Աստծո հետ։

Հիշում եմ, որ փոքրիկ մոմեր էի հերթով վառում գիշերներին, չէինք քնում։ Ու մթությունն էլ այդ քաոսի մեջ ավելի էր ճզմում մեր սրտերը։

Ուշ երեկոյին լսվեց ուժեղ դռան թակոց, մայրս բացեց դուռը։ Հարևանի աղջիկն էր, ով եկել էր դեղ խնդրելու․

-Ա՜մո ծյոծ,- կանչեց նա մորս, ու ավելացրեց,- կարողա՞ «Վալիդոլ» ինի։
-Հինչա իլյա՞լ էտ։
-Էս փախստականներից մի կնեգ, սկացալա վեր տղան զոհվալա, փիսացալ։

***

Սեպտեմբերի 23֊ին, առավոտ էր, երբ փոքր եղբայրս տուն եկավ։
Երբ ներս մտավ սենյակովս ու ինձ ամուր գրկեց, ես կրկին համոզվեցի, որ երբ տղաները կռվում էին, տանը մնում էինք ոչ թե երկուսով, այլ երեքով.
Ես, Մայրս, ու Աստված։

Առավոտյան փորձեցինք խոսել հարևանների հետ։
Քիչ մարդ կար։
Բոլորը օդանավակայան էին իջել վախից։
Գնացինք կողքի բակ։
Այնտեղ մարդիկ անհոգ, անվախ տեսք ունեին։

Բակում առաջին հարկի հարևան Ռոբիկը «движок» էր միացրել ու հարևանները կույտերով հավաքվել էին, որ հեռախոսները լիցքավորեն, կարողանան գոնե մի նորություն իմանալ, կապի դուրս գալ արտաքին աշխարհի հետ։

Նստեցինք, խոսեցինք հարևանների հետ։ Պարզվում է՝ իրենց տղաներից էլ մինչ օրս նուրություն չկար։ Չգիտեին, թե որտեղ են։

Մեկը դասարանցիս էր…
Մյուսը դասարանցուս ամուսինը։
Երրորդը` բակում մեծացած տղա…
Չկային։

Կրակոցները շարունակվում են մոտենալ իրենց սպանող ձայնով։ Օդում օդային տագնապը խեղդում է արդեն իր անտանելի ոռնոցով։

Մարդիկ այլևս չեն իջնում նկուղ։
Հարմարված են։

Դրսում կանգնած գուշակության խաղ են խաղում ու գուշակում, թե ո՞վ խփեց, որտեղի՞ց, ի՞նչ հեռավորության վրա։ Արդյո՞ք մերոնք են խփել, թե՞․․․
Ընթացքում նույնիսկ սկսեցին հասկանալ ու տարանջատել ռազմատեխնիկայի տեսակները, նույնիսկ ձայնով տարբերում էին։

Ու միշտ, երբ լռություն էր տիրում, կողքից միշտ մեկն ասում էր՝
-աաաա՜․․․մԸզոված էս կռեվը։ Զահլյաս քեցավ, պրծավ։

Ու բոլորս էլի ծիծաղում էինք քջքջալով։

․․․Քիչ էինք մնացել։ Որովհետև կեսից շատը օդանաակայանում էր, մի կեսն էլ՝ հրապարակում։
Քաղաքում շարունակում էին տարհանել գրավված շրջաններից անտուն մնացած մարդկանց, իսկ քաղաքացիներին Ստեփանակերտի, ասում էին՝
– Տուն գնացեք։ Թուրքը դեռ Ձեզ չի հասել։

Տպավորություն էր, որ սպասում են թուրքը մեզ հասնի, ու նոր գործի անցնեն։

Մարդիկ վախից ճամպրուկները վերցրել ոտքով հասնում էին հրապարակ, հույսով, որ ավտուբուս կհայտնվի, կամ ավելի վատ ավտոբուսում գոնե մի տեղ իրենց համար կգտնվի։Սակայն ոչ։

Քաղաքացիներին հրամայում էին սպասել, մինչև որ շրջանները չտարհանեն։ Ու մարդիկ գիշեր ու ցերեկ, մի ճամպրուկի վրա նստած փողոցի կեմտրոնում, վարար անձրևների տակ, սպասում էին…

Սպասում էին, որ փրկվեն…

***

Սարսափելի տեսարաններ էին։
Պապիկը (իմ չէ, բայց իմը համարեցի) նստել էր ու լաց էր լինում։
Իմանաս, որ 80 տարի հայ ես եղել, ապրել ես հայկական հողում, տունդ կառուցել ու չարչարվել, որ սերունդդ ապրելու ու արարելու տեղ ունենա, ու 80 տարեկան հասակում նստես մի մաշված ճամպրուկի՞, համարյա մե՞րկ, անձրևի տա՞կ, անտուն ու փողոցի մեջտեղը՞…
Ահավոր էր…

Քաղաքով ընկած ման էին գալիս երկու փոքրիկ եղբայրների, հիշում եմ, որ մեկը 8 տարեկան էր, մյուսը՝ կարծեմ 11֊12։ Երկար ենք փնտրել։ Բայց ցավոք, հետագայում պարզվեց, որ թուքրերը սպանել են նրանց։
Ասում էին, որ եղեռն էլ են կազմակերպել գյուղարանքներում։ Թվեր չեմ շեշտի։

Վիրավոր ու փրկված տղերքից մեկը՝ Սամվելը, պատմում է, որ իրենց զորքը շրջափակման մեջ մնացած, երկու օր չգիտեր, թե ո՞նց փրկվեր։ Ասում է մի կերպ է կապնվել իր հորեղբոր հետ, ու նա էլ ճանապարհ է բացատրել։

Սամվելը պատմում է.
-Մի կերպ զանգում տվալ ամիյին։ Ասալ վեր ձև չկա լի, կարում չընք տյուս կյանք։
Ճանապարհը բացատրալա, ասալ, առաջ եկիք, թորքը քամակա կացալ։
Առաջընք կացալ, տեսալ մեր տղորցը մեյդերը վերածած, սաղին սպնոտած։ Օզալնք մի քանի հոգունը գոնե ինի մեզ նհետ պիրինք, էն էլ յեշալնք տեսալ թորքերը առաջն կյամ յիրա տալավ։ Նորից քամակնք կացալ։
Սպասալ, տեսնանք հինչք տեռնում։
Պատրոնն էլա խրեգ իլալ, թա կարգին բոյ տաս։ Սրանք էլ ասիս թա ներարկված ինին։ Թխումս, պուլյան նիյա կյամ, բայց ուրյանց հետի մինա։ Ասիս թա մարդ չն, զգում չն ցավ պեն։
Պիտի կոնկրետ կամ սրտին թխիս, կամ ճակատին, վեր արդյունք ինի։

***

Մի որոշ ժամանակ անց, նկատեցինք, որ քաղաքցիները` մեր հարևանները հետ են գալիս իրենց տները։ Մարդիկ կային, ովքեր իրենց մեքենաներով էին գնացել, սակայն տեսնելով, որ խցանումները հասել են արդեն մինչև հրապարակ ու գնալով էլ ավելի են մեծանում ՝ հետ քշեցին տուն։

Ճանապարհները ամբողջովին պատված էին խցանումներով ու եթե նախկինում քաղաքի համար երկու շարքն էր համարվում խցանում, ապա հիմա մինիմալը չորս շարք էր ու ծուռումուռ քշող, վախեցած վարորդներ։

Ամեն անգամ, հարևանները երբ ներս կամ դուրս էին անում, կատակով մորս ասում էին՝
– Էս, որոշել եք ինտեգրվե՞լ․․․
(Կամ)
– էս դուք դեռ ստեղ ե՞ք։
– Հա, մնում ենք ու ապրենք, մեր տանը, – պատասխանում էր մայրս հումորով ու հետո նորից փորձում զսպել արցունքները։

Ամեն օր երեք անգամ տան հատակը լվանալիս մտածում էի՝ տունս է, հարազատս է, ո՞նց չմաքրեմ ախր։ Ամեն անգամ մտածում էի՝ գուցե դեռ մի հրա՞շք է կատարվում ու մնու՞մ ենք․․․

Հավատով մաքրում ու թաքուն լացում էի, ախր Ի՜մն է, ո՞նց պիտի թողնեմ ու գնամ․․․

Նայում էի պատերին, նկարներին, որոնք եղբայրս էր նկարել, ու ես հոգատարորեն պահել էի, կախել պատերիցս։ Նայում էի մորս ձեռագործ աշխատանքերին, որ ութ ամիս չարչարվել ու գործել էր, նայում էի այն եկեղեցուն փոքրիկ՝ պատրաստված լուցկու հատիկներից բանակում, որը ապերս մամայի համար էր բերել զորացրվելուց․․․ նայում էի․․․ ու լացում, ու սպասում, որ Աստված պապիկս ինձ էլի մենակ չի թողնելու։

Խոհանոցում մայրս էր միշտ․ կամ հաց էր հունցում մեր ու հարևանների համար, կամ ամաններն էր սիրուն լվանում ու շարում իր տեղերում։ Մի անգամ հուսալքված մոտեցա նրան, երբ նա աման էր լվանում ու հարցրի․

– Ու՞մ համար ես անում դա․․․
– Իմ․․․Ես իմ տուն եմ գալու։ Պիտի մաքուր լինի, երբ գամ։
– Մամ․․․ Հետ կգա՞նք․․․, – արցունքն աչքերիս հարցրի ես։
– Չգիտե՜մ․․․,- ցավախեղդ պատասխանեց նա։

Ալյուրն արդեն վերջանում էր։ Քաղաքում հաց չկար։ Այս վերջինն էլ իմ հայաստանյան ընկերներից հայտնի ու բարի բժիշկ էր ուղարկել՝ ուղղաթիռով, ռուսի հետ, որն էլ մեր փրկությունն էր դարձել։
Մորս առաջվա գործընկերուհուն՝ տիկին Էլլային, խնդրում էի, որ հաճախակի գա։ Ասում էի՝

-Էլլա ծյոծ, մեր վերջին օրերնա, գիդվալ չի հինչ կնի։ Հաց պեն չի կա դյուզա, բայց դե լհա վեր կյամք ուրխանումնք լի, շյուտ-շյուտ մեր տօն եկիք․ գոնե վերջին օրերը լյավ հիշողություններ թողին։

Գալիս էր տիկին Էլլան ու տունը լցնվում էր խինդ ու ծիծաղով։ Ժպտում էինք ու ցավին հաղթում ժպիտով․
մեզ հաղթած հետո լռում ու մեղավոր զգում, որ ժպտացինք մի պահ․․․ ախր…

․․․քանի որ թուրքերը շրջապատել էին մեր թաղամասը, բայց կար պաշտոնական հրաման` չկրակել հայ ժողովրդի վրա, մեր թաղի տղերքն, իմ եղբայների հետ միասին, գիշերվա ժամերին իրար երկու ժամը մեկ հերթափոխող «կառաուլ» էին կանգնում, որ հանկարծ գիշերը թուրքը տուն չմտնի։

***

Սեպտեմբերի 24` ժամը 04։30 -ին դռան թակոցից ես ու մայրս վեր թռանք՝ այն մտքով, որ տղերքին կարող է վատ բան է պատահել։

Փառք Աստծո․․․Ամեն բան կարգին է։
Հարևանուհին էր․
-Բարև ծէզ։ Մայակումը հերթ չի կա հազիր, քեցիք հաց երկալիք։ Հազիր պրծալ չի։
-Հա՞, վա՜յ․․․հինչ լյավա։ Պա ալյերը շտղանա՞․․․
– Դե գիդում չում։ Հացը նաղդը հազիր կա։ Քեցիք։

Մայրս մտավ սենյակ․
-Անն, հացըն տամ։ Հարևանն ասից հերթ չկա։ Կյամը՞ս քինանք հաց յօր օնինք․․․
– Հա, մամ։ Հո մենակ չս քիննան․․․Սպասե շյոր կենամ, քինանք։

Շորերս հագնելուց, ցավով հիշեցի, որ մորս ծնունդն է, բայց մայրս կոտրված սրտով էր մնացել։Ի՞նչ ասեի նրան, ո՞նց շնորհավորեի․․․

Մութ ճանապարհներով, ոտքով, ես ու մայրս թև թևի ընկած, մրսելով, գնացինք հացի։

Մի քսան րոպեից հասանք տեղ, վերցրեցինք հացը, որի մոտ ի դեպ, արդեն հերթ կար, ու վերադարձի ճամփան բռնեցինք․

– Մամ․․․
– Հէյ։
– ԿյքնումԸ՞ս պատկերացրալ, վեր, հիսուն ամյակիդ ստի պեն կինի։ Քշերվա չախ, ըղչըկանդ նհետ, մութ ու ցուրտին, քինամք հացի։ Ու անհայրենիք, ու անտոն․․․է՜հ․․․
– Չէհ․․․Ես օզալում ծնունդս Շուշի անիմ։ Մի լյավ բիսեդկում, կետի ղրաղի․․․

Լռություն տիրեց՝ տխրության, ցավի, ափսոսանքի․․․ Անզորության։
Հետո հավաքեցի ինձ, համբուրեցի մորս, ու ասեցի՝

-Օրիգինալ ծնունդ ստացվեց, մա, ոչինչ։

Ռոմանտիկ է։ Միասին, մայր ու աղջիկ մթով հացի ենք գնացել։ Ու նվեր ունենք՝ հաց կա։
Շնորհավոր լինի, թանկս։ Դու մեր հարստությունն ես։

Մայրս ժպտաց։ Դա ամեանսիրուն ժպիտն էր աշխարհի։

Աննա Մեկունց

Շարունակելի…

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում