Այսօր Կոմիտասի ծննդյան օրն է․ խոհեր Վարդապետից

1869 թվականի սեպտեմբերի 26-ին ծնվել է հայ մեծ երգահան, երգիչ, երաժշտական էթնոլոգ, երաժշտագետ, վարդապետ և ուսուցիչ, բանահավաք, խմբավար, մանկավարժ, հայկական ազգային կոմպոզիտորական դպրոցի հիմնադիր Կոմիտասը (Սողոմոն Գևորգի Սողոմոնյան)։

Հայ ժողովրդի զավակնե՛ր. դուք կարդա­ցեք Մովսես Խորենացի, Եղիշե, Նարեկացի, Խաչատուր Աբովյան, Րաֆֆի, Ալիշան, Պեշիկթաշլյան և տեսեք, թե ով ենք մենք:

Այժմ հանգամանքները լավանում են, ժո­ղովուրդը սթափվել է և լուրջ կերպով ուս­ման ետևից է գնում, որ միակ փրկությունն է մեր և ապագա կյանքի պատվանդանը:

Այսպիսի հանգամանքներում, երբ ավելի զորեղ զենք չունենք` քան մեր հին ու նոր եկեղեցուն ու աշխարհիկ և գիտական ու գեղարվեստական կարողությունները ցուցադրել, որ տեսնեն, թե իբր ողորմություն չէ որ խնդրում ենք, այլ իբր մարդկային զարգացման զորավիգն ազգ ենք հրապարակ ելնում: Երանի թե սկզբեն այս զենքն առ­նեինք. առանք մի զենք որ ավելի զորեղները փշրեցին, բայց մեր ունեցածը՝ անընկճելի և անխորտակելի է՝ հայու սիրտն ու հոգին է իբր զենք շաչում: Լավ է ուշ, քան երբեք: Մանավանդ, երբ հրապարակ է ել­նում հայ հանճարը՝ հայ անձերի, կազմա­կերպիչների, երգողների, նվագողների և խոսողների ձեռքով արդեն զինաթափ են լինում ամեն նախապաշարմունքներ միանգամայն:

Մենք մեծ մասամբ գավառը կճանչնանք իր տգիտությունով և հետամնացությամբ: Բայց գավառը իմ աչքիս առջև կպատկերանա իբր սրբավայրը հայ գեղարվեստի նշխարներու, հոն կտեսնեմ հայ երգը՝ հայ գեղջուկին շրթներու վրա, հայ գութանը, հայ գեղջուկը՝ իր արորին ու մաճկալին հետ, ու քարերն անգամ նվիրականություն մը կհիշեցնեն: Այդ քարի բեկորներն են լքեր հայ­րենիքը, հոն են շերտերը մեր գեղարվեստին և ոչ թե մայրաքաղաքներուն մեջ, ուրկե մենք գավառը կդիտենք իբր խավարի վայր:

Մահվան արժանի է այն ժողովուրդը, որ զուրկ է գեղարվեստե, որովհետև ժողովուրդ մը՝ որ գեղարվեստ չունի, կնշանակե թե զգալու կարողությունը չունի: Եվ ի՞նչ է ժո­ղովուրդ մը՝ որ չի զգար:

Ինձ համար չկա ուրիշ երկինք՝ քան իմ ժողովրդի հարազատ հոգին:

Մեկ հասկացված անկեղծ ձայնը հազար ճառ կարժե, որովհետև ճառը պետք է մարսե հասարակությունը, որ կարենա անկե սնունդ առնել, ինչ որ ժամանակներու
Հայոց լեզուն ունի իր հատուկ հնչավո­րությունը, ուրեմն և համապատասխանող երաժշտություն:

Խե՜ղճ հայ ժողովուրդ, ազգ ես և ինքնու­րույն այնքան, որքան մյուսները․ այդ ոչ ոք կարող է հերքել: Ունիս հատուկ ուղեղ, կդատես: Ունիս հատուկ մարդաբանական կազմ, որով կզատվիս այլ ազգերեն ու անոնց կազմեն: Սակայն սիրտդ, որ զգացմանցդ աղբյուրն է, քուկդ չէ եղել, այլ, մի ինչ որ ասորա-բյուզանդական և հնդկա-պարսկական է եղել:

Վաղ պատանեկական օրերես մինչև այս­օր, իմ հոգու հսկիչն է ան և իմ ուսուցիչը…
Հոգվույս մեջ ամենօրյա արձագանքողը…
Աշխատիլ, տքնիլ, պայքարել՝ միայն և մի­այն ժողովուրդիս և մարդկության համար…
Ես երբեք չեմ կարող ապրիլ աոանց Աբովյանի… Ուսանողության ատեն, երբ աոաջին անգամ «Վերք Հայաստանին» կարդացի, հոգվույս մեջ այնպիսի ալեկոծություններ զգացի, որ երբեք չեմ մոռնար:

Հայ երաժշտությունը ոչ միայն մեղկ ու տխուր չէ, այլ համակ ուժ է և կենդանու­թյուն ու իր մեջ կսնուցանե փիլիսոփայու­թյունն իսկ, ոգին իսկ իր ցեղին, որովհետև երաժշտությունը ամենեն մաքուր հայելին է ցեղին, ամենեն հարազատն ու կենդանին անոր բոլոր արտահայտությանց մեջ-կեն­դանի,-որքան կենդանի է այդ ցեղը, ու­ժեղ,-որքան ուժեղ է իրեն ծնունդ տվող ժողովուրդը:

Գեղջուկը բնության հարազատ զավակն է․ ուստի ճաշակել է բնությունը բովանդակ հոգով ու սրտով: Իր երգերուն մեջ բնությունը կխոսի, որովհետև բնությունն է նախ իր մեջ խոսած: Իր սրտին մեջ բնության ծո­վը կհուզվի, վասն զի ինքն իսկ բնության ալիքներում վրա կդեգերի: Իր երգերն իր
կյանքն են, զի իր ամբողջ կյանքը-իր երգե­րուն մեջ է ներշնչված: Վերջապես, գեղջուկ երգերը տեսակ֊տեսակ ասուն հայելիներին, որոնք զատ-զատ, իրենց ծնունդ առած վայրերուն դիրքը, կլիման, բնությունն ու կյանքը կանդրադարձնեն:

Մեր փրկությունը կռելու կոփելու ենք Փերպուրկի (Պետերբուրգի) պարիսպներու դոներուն աոաջ… չպետք է խաբվենք Եվ­րոպայի զանազան խոստումնալից խաբկանքներեն. իմանալու ենք և գործնական ճամփա բռնելու՝ ըստ իս. առաջին քայլն է բոլոր-բոլոր հայությանն ամփոփել ռուսի իշխանության տակ. երկրորդ քայլն է տնտեսապես ու բարոյապես, զուտ ազգային, առանց օտարին ու մեզ անմարս գաղափար­ներով առաջնորդվելու՝ զարգանալ… Եր­րորդ քայլն արդեն ինքը ռուս հեղափոխու­թյունն է, որ պիտի անե, ոչ թե մենք, իսկ մենք օգտվելու ենք այդ քայլեն:

Զմայլեցնող երգերը հայ ժողովրդին սե­փականություններն են, ոչ թե իմ:

Հայ ժողովրդական երաժշտությունն ունի երկու գլխավոր ճյուղ՝ արևմտյան և արևել­յան: Առաջինի եղանակները լայն են և բարդ, ճոխ են և լուրջ, պայծառ են և եռան­դուն. երկրորդինը՝ սեղմ են և պարզ, աղ­քատ են և թեթև, դալուկ են և խաղաղ:

Մեր ժողովրդական և եկեղեցական եղա­նակները հավասար չափով չեն զարգա­ցած: Առաջինները արտաքին քաղաքական պայմանների ազդեցության տակ ճնշվել, սեղմվել, ամփոփվել են, առանց կորցնելու իրենց խորությունը և արտահայտիչ ուժը: Իսկ երկրորդները, եկեղեցու անձեռնմխելի հովանու տակ աճել, ընդլայնվել և զարգա­ցել են:

Շինականն այն կախարդ վարպետն է, որ կարդում է հարազատորեն բնությունը, ստեղծում բազմաբեղում մտքեր, նոցա փչում իր հզոր ու պարզ շունչը, դրոշմում է իր բնավորության էականով՝ ներքին և արտա­քին լրիվ կյանքով և կնքում է բառերով ու եղանակով իր հարազատ զավակը՝ «Գութաներգը»:

Ժողովուրդն է ամենամեծ ստեղծագործողը, գնացեք և սովորեցեք նրանից:

Պարն ամենահիմնական նշանակությունն ունեցող երևույթ մըն է. ամեն գեղարվեստ պարի մեջ կպարտկվի: Իբրև շարժում՝ պարը շատ կարևոր դեր ունի ապագա դպրոցա­կան կյանքի գեղարվեստական շարժումի մեջ, վասնզի պետք է գիտնալ, թե ամեն գե­ղարվեստ,-ինչպես երաժշտություն, քանդակագործություն, ճարտարապետություն և այլն,-շարժում է: Ամեն կյանքի մեջ պար կա: Արդեն ամբողջ տիեզերքի կյանքը պար չէ՞:

Իրավ է, ես գտել եմ հայ խազերի բանա­լին և նույնիսկ կարդում եմ պարզ գրվածք­ները, բայց դեռ վերջնակետին չեմ հասել, զի յուրաքանչյուր խազի խորհրդավոր իմաստին թափանցելու համար, նույնիսկ տասնյակ ձեռագրեր պրպտելով, երբեմն ամիսներ են սահում… Թող հայ հասարա­կությունը ներող, մանավանդ համբերող լինի մինչև որ հնարավոր չափով, կատարելապես վերջացնեմ իմ տասնվեցամյակից ավելի տևող տաժանագին ուսումնասիրու­թյուններս: Հույս ունիմ թե մոտիկ ապագա­յում, աոանձին հատորներով, հասարակու­թյան սեփականություն պետք է դաոնա:

Պատմությունը գրեթե լռում է, ոչինչ չէ հաղորդում հայոց եկեղեցական հին եղա­նակների, ինչպես և խազերի մասին:
Ավանդությունը հայոց եկեղեցական հին եղանակների գյուտը կամ կարգավորությու­նը, որ ամենայն հավանականությամբ գրերի գյուտի շրջանի արդյունքն է, վերագրում է ս. Սահակին:
Ե դարում գրերի գյուտը, ս. Գրքի թարգ­մանությունը հոգևոր երգեր հառաջ բերին, հետզհետե զարգացավ եկեղեցական պաշտամունքն ու ժամերգությունը, հանդես եկան մի շարք երգիչներ՝ հորինեցին շարա­կաններ, ճառեր, ներբողներ, եկեղեցական, տերունական և սրբոց տոների նշանակու­թյունը ժողովրդին բացատրելու նպատակով: Այդ իսկ շարականները գլխավոր շարժա­ռիթ եղան ութն ձայն և երկու ստեղի եղանակների հառաջ գալուն, ըստ Յայսմավուրքի ս. Սահակի ձեռքով, այսպես սաղմոսեր­գությունը տեղի տվեց շարականի եղանակ­ներին:

Շարականների բովանդակությունը շատ հարուստ է. արտահայտում են կրոնական զգացմունք: Բովանդակության գլխավոր մասերն ա. հավատի էական մասը, բ. Քրիս­տոսի տնօրինությունները, գ. եկեղեցուս խորհուրդները, դ. ս. Գրքից կտորներ, որոնք լուսաբանում են Քրիստոսի տնօրենությանց որևէ գաղափարը, և ե. սրբերը, որոնք նպաստեցին քրիստոնեական ճշմարիտ լուսո տարածման: Այսպիսի բազմակողմանի բո­վանդակություն ունեցող բանաստեղծական մի ս. Գիրք, անշուշտ պետք է, որ ունենար և բազմապիսի եղանակ, համապատասխան կրոնական զգացմունքին:

Ես պիտի հասնիմ իմ բուն նպատակին-մեր հայ ժողովրդական երաժշտության գան­ձերը դուրս պիտի բերեմ հայրենի ավերակներեն…:

Ես տարիներու աշխատանքով շիներ եմ իմ ուղեգիծը, ուրկե ընթացեր եմ մինչև ցարդ և պիտի ընթանամ ասկե ետքն ալ, որքան ատեն որ ուժ զգամ երակներուս մեջ. ոչ մեկ խոչընդոտ չի կրնար կասեցնել զիս իմ առաքելությանս մեջ. որուն նվիրականությանը համոզված եմ ես բոլոր սրտովս։

Խոհեր Կոմիտաս Վարդապետից

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում