Վիլյամ Սարոյանը և նրա գրական ժառանգությունը

1934 թ. հոկտեմբերին ամերիկյան գրական հորիզոնում փայլատակեց մի նոր գրական անուն՝ շնորհիվ «Երիտասարդ խիզախ մարդը շարժվող ճոճաձողի վրա» պատմվածաշարի: Վերջինիս վերնագիրն ինքնին մարգարեական նշանակություն ուներ. այդ երիտասարդ խիզախ մարդը կարծես հենց ինքը՝ Վիլյամ Սարոյանը լիներ, ով հավակնեց տեղ գրավել համաշխարհային գրականության հսկաների շարքում:

Ճիշտ է դրա համար դեռ մեծ աշխատանք ու ժամանակ էր հարկավոր, սակայն առաջին քայլն արդեն արված էր: «Երիտասարդ խիզախ մարդը շարժվող ճոճաձողի վրա» պատմվածաշարը Վիլյամ Սարոյանի առաջին ժողովածուն էր: Վերջինիս շնորհիվ ամերիկյան ընթերցողը հասկացավ, որ «հայ» բառը կարող է ոչ միայն խղճահարություն և կարեկցանքի զգացում առաջացնել, այլև ի զորու է ուրախություն ու հաղթական տրամադրություն պարգևել մարդկանց: Մինչև Վիլյամ Սարոյանի առաջին ժողովածուի հրատարակումը, հայերին առնչվող և ոչ մի բան այդքան բարենպաստ տպավորություն չէր թողել ամերիկացիների վրա: Հենց մեր մեծ հայրենակցի շնորհիվ էր, որ հայերը հայտնվեցին օտարների ուշադրության կենտրոնում և այս անգամ բացառապես դրական իմաստով:

Առաջին գրական հաջողությունը ոգեշնչեց Սարոյանին. նա շարունակեց ստեղծագործել մեծ եռանդով և առանց դադարների: Սարոյանն իր շուրջը համախմբեց առնվազն տասներկու ամերիկահայ գրողների: Կարկառուն արվեստագետն իր առաջին հաջողությամբ կարծես ոգեշնչեց վերջիններիս: Ամերիկաբնակ հայազգի հեղինակները գրեցին մի քանի տասնյակ գրական երկեր, որոնք արժանացան գրաքննադատների ուշադրությանը: Որոշ ամերիկահայ ստեղծագործողներ պարգևատրվեցին հայտնի մրցանակներով՝ օրինակ Փուլիցերյան մրցանակով: Ամերիկահայ գրողների գրվածքները երբեմն դառնում էին բեսթսելերներ (գրքեր, որոնք վաճառվում են մեծ տպաքանակներով-Տ. Մալումյան) և արժանանում էին ակադեմիական շրջանակների քննարկմանը:

Ավելորդ չենք համարում ասել, որ մեր սփյուռքահայ հայրենակիցների երկերը միշտ չէ, որ ստանում էին միանշանակ դրական գնահատականներ: Սա միանգամայն բնական է, քանի որ գեղարվեստական գրականությունը սուբյեկտիվ երևույթ է, և բավականին փոքրաթիվ են այն գրողներն ու գրական ստեղծագործությունները, որոնք միանշանակորեն դրական են ընդունվում ու գնահատվում բոլորի կողմից:

Հարկ է նշել, որ մեր սփյուռքահայ հայրենակիցները մեծ ավանդ ունեն ոչ միայն գրականության, այլև չքնաղ արվեստների, գիտության և բիզնեսի բնագավառներում:

Համեմատության համար ասենք, որ ո՛չ ամերիկաբնակ լեհերը, ո՛չ հունգարացիները և ո՛չ էլ հույները նույն ժամանակաշրջանում չեն հրատարակել այնքան մեծ թվով գրքեր, որքան հայերը:

Շատերը թերևս չեն պատկերացնում, թե ինչ վիթխարի ջանքեր պիտի գործադրեր երիտասարդ սփյուռքահայ գրողը ամերիկյան գրական ասպարեզում լոկ մեկ խորշ գրավելու համար: Այս նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ էր գերազանց տիրապետել անգլերենին և ամերիկյան գրական ոճին, ինչպես նաև հաղթահարել ազգային ինքնության բարդ խնդիրը: Անհրաժեշտ էր նաև գտնել այնպիսի թեմաներ, որոնք կգրավեին ամերիկացիներին: Եվ սա դեռ ամենը չէ. սփյուռքահայ գրողը չպիտի կորցներ իր ազգային ինքնությունը: Նա ստիպված էր կամրջել հայկական անցյալն ամերիկյան ներկայի հետ:

Համաձայնենք, որ առաջին սերնդին պատկանող ամերիկահայ գրողների համար չափազանց բարդ էր լուծել վերը նշված բոլոր խնդիրները և այսպիսով հաստատել իրենց տեղն ամերիկյան արվեստում: Միայն Սարոյանի պես իրապես շնորհալի արվեստագետն էր ունակ բավարարել օտար միջավայրի բոլոր պահանջները և միևնույն ժամանակ չկորցնել հայեցիությունը:

Գրողը, լինի բնիկ ամերիկացի, թե նորեկ, պիտի մշտապես հիշի, որ արվեստի ասպարեզում հաջողության կարևոր բաղադրիչն անհատականության խորը գիտակցումն է: Արվեստագետը, մասնավորապես գրողը, պետք է նախ և առաջ հիմնովին ճանաչի, «հայտնաբերի» ինքն իրեն: Միայն այս պարագայում է նա ունակ լիովին ինքնաարտահայտվել՝ զերծ մնալով կեղծիքից և այլոց նմանակելուց:

Ինչևէ այստեղ խոսքը չի վերաբերում այն դեպքերին, երբ գրողը կենտրոնանում է լոկ իր անձի վրա: Չկա ավելի ձանձրալի բան, քան եսակենտրոն գրողի ստեղծագործություններն ընթերցելը: Ճշմարիտ արվեստագետները, ինչպես, օրինակ, Մարկ Թվենը, Վիկտոր Հյուգոն կամ Չարլզ Դիքենսը, իրենց ողջ էությամբ ու բնավորությամբ կապված էին ոչ միայն այն դարաշրջանների հետ, որում իրենք ապրել են, այլև ազգային ժառանգության յուրահատուկ մթնոլորտի հետ: Անցյալն իր համընդհանուր ազգային փորձությամբ հանդերձ կազմում է ներկայի մի մասը, իսկ անհատի կերպարն առանց դրա անլիարժեք է:

Սրանց մասին ամերիկացի, ֆրանսիացի կամ էլ անգլիացի գրողն առանձնապես շատ չի մտածում: Նա գրում է իր մայրենի լեզվով, իսկ նրա ընթերցողն իր մեջ կրում է նույն անցյալը, ինչ ինքը: Ամերիկահայ գրողների պարագայում իրավիճակը լիովին այլ է:

Սփյուռքահայ արվեստագետը ստիպված է իր գրվածքներում հաշտեցնել կամ էլ ինտեգրել ազգային անցյալի և օտար աշխարհի տարրերը: Վստահաբար կարելի է ասել, որ Վիլյամ Սարոյանին հաջողվել է ապահովել այդ ինտեգրումը: Մեծանուն գրողի յուրահատկությունը հենց այն է, որ նա, գրելով հայկական ազգային ժառանգության մասին, կարողանում է հետաքրքրել ամերիկացի ընթերցողներին: Սարոյանն այդպես էլ երբևէ չկորցրեց իր ինքնությունը: Կարկառուն արվեստագետի հայեցիությունը յուրահատուկ համ ու հոտ է տալիս նրա գրվածքներին և հենց այդ հայեցիությունն է, որ երաշխավորել է նրա գրական հաջողությունը:

Վիլյամ Սարոյանը կարողացել է իր երկերում համադրել անգլերեն լեզուն, ամերիկյան մշակույթը և հայկական ոգին: Նույն բանը կարելի է ասել մի շարք այլ ամերիկահայ հեղինակների մասին՝ Լևոն Զավեն Սյուրմելյան, Փիթեր Սուրյան և Մարջորի Հուսեփյան:

Թեև ամերիկահայ գրողները խոսում են ազգային խնդիրների մասին, սակայն նրանք դա անում են համամարդկային խնդիրների համատեքստում, ինչն անշուշտ չափազանց կարևոր է: Միայն այս պարագայում է, որ օտար ընթերցողը կհասկանար հայ ժողովրդին ու կընկալեր նրա խնդիրները և մտահոգությունները: Ամերիկահայ հեղինակների գրվածքները գրավում են ընթերցողի ուշադրությունը ոճի հստակությամբ և զգացմունքների խորությամբ: Սփյուռքահայ գրողներից շատերն իրենց գրվածքներում արտահայտում են իրենց սերը մարդկային ոգու ու կյանքի հանդեպ: Ասվածը վերաբերում է նաև մեծ վարպետ Վիլյամ Սարոյանին:

Թերևս սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ Վիլյամ Սարոյանի երկերը հեշտությամբ կարելի է քննարկել, սակայն շատ բարդ է սպառիչ կերպով գնահատել դրանք: Սպառիչ գնահատական կարելի է տալ միայն այն գրողների երկերին, որոնք պարզունակ են ու մակերեսային: Վիլյամ Սարոյանի գրվածքները բնավ այդպիսին չեն: Վերցնենք, օրինակ, մեծանուն գրողի «Քո կյանքի ժամերը» հայտնի պիեսը: Վերջինս արժանացել է բազմաթիվ մրցանակների:

Սարոյանին նաև առաջարկվել է հանրահայտ Փուլիցերյան մրցանակը, բայց նա հրաժարվել է դրանից՝ ասելով, որ հարստությունը չպետք է իշխի արվեստի վրա:

Սարոյանի նմանօրինակ պահվածքի մեջ կա որոշակի տրամաբանություն. ի վերջո յուրաքանչյուր ճշմարիտ արվեստագետ ստեղծագործում է նախ և առաջ իր հոգևոր բավարարվածության համար, ինչպես նաև մարդկությանն իր մտքի ու գրչի ուժով ծառայելու, մարդ արարածին և մարդկային հասարակությունը ավելի կատարյալ դարձնելու համար և ոչ թե հանուն մրցանականների ու առավել ևս դրամական պարգևների: Ինչևէ, ասվածից սխալ կլինի միանշանակորեն եզրակացնել, թե բոլոր այն գրողները, ովքեր ընդունել են զանազան մրցանակներ, այնքան էլ շնորհալի չեն: Բնավ ո՛չ: Պարզապես որոշ տաղանդավոր արվեստագետներ զուրկ են փառասիրության զգացումից և Վիլյամ Սարոյանը, ըստ երևույթին, հենց այդ մարդկանց թվին է պատկանում:

Հարկ է նշել, որ Վիլյամ Սարոյանը հայության իսկական պարծանքն է, քանի որ նա առաջին ամերիկահայ հեղինակներից էր, որ հասավ գրական հռչակի և առաջինն էր, որ ցույց տվեց օտարազգի ընթերցողներին, որ, այսպես կոչված, «սովալլուկ հայերը» հոգեպես շատ ավելի հարուստ են, քան իրենք: Սարոյանն այնքան ազդեցիկ ձևով էր խոսում մարդկանց հետ, որ նրանց համար դժվար էր նրա երկերը քննել քննադատական լույսի ներքո: Սարոյանի ստեղծագործությունների կենսունակության և հարատևության առեղծվածը հասկանալու համար անհրաժեշտ է մի քանի անգամ ընթերցել դրանք:

Ուշագրավ է, որ Սարոյանը մինչև հիսուն տարեկանը հրատարակել է կարճ պատմվածքների տասներեք ժողովածու, տասներկու ամբողջական պիես, ութ վեպ և երեք ժողովածու, որոնցում ընդգրկված են տարբեր ժանրի գործեր:

(շարունակելի)
Տիգրան ՄԱԼՈՒՄՅԱՆ
Շողակն Արարատյան

Հետևեք մեզ նաև Telegram-ում