Պատերազմ է, պատերազմ է մոլեգնում հայոց աշխարհում
Նմանատիպ
Ի՞նչ էի առաջարկում: Հույս ունենալ, թե Թուրքիան և Ադրբեջանը առանց արտաքին ճնշման կընդունեն իրենց պատմական մեղսագործությունը, առաջինը` 1915 թ. Արևմտյան Հայաստանում և Անատոլիայում 1,5 միլիոն հայերի ցեղասպանությունը, առաջինը և երկրորդը` 1918 թ. Բաքվում իրականացրած հայոց ցեղասպանությունը, անհուսալի գործ էր: Որովհետև ցեղասպանությունների ճանաչումը ինչպես քաղաքական, իրավական, այնպես էլ բարոյական կատեգորիա է, իսկ այդ երկրներն ապացուցել են, որ իրենք զուրկ են նման հատկություններից: Նրանց հետ պետք էր խոսել իրավաբանության լեզվով, հարկ էր միջազգային համապատասխան ատյաններում իրավական հետապնդման գործընթաց սկսել` Բաքվից ֆինանսական փոխհատուցում պահանջելու ուղղությամբ:
Այս առաջարկն արել էի՝ առաջնորդվելով գալիք պատերազմի անխուսափելիության տրամաբանական գաղափարով, որպես կանխարգելիչ միջոց:
Ո՞վ պետք է նախաձեռներ այդ գործընթացը. ըստ իս՝ Հայաստանի պետական մարմինները, կուսակցությունները, հասարակական կազմակերպությունները, հարյուրավոր հասարակական-քաղաքական գործիչները, դիպլոմավոր պատմաբանները, տնտեսագետներն ու իրավաբանները:
Եվ ի՞նչ՝ ձայն բարբառոյ յանապատի:
Գեթ մեկ տնտեսագետ չասաց՝ հաշվարկս ճի՞շտ էր, թե՞ սխալ: Գեթ մեկ իրավագետ չանդրադարձավ՝ դատաիրավական հետապնդումը հեռանկար ունե՞ր, թե՞ ոչ:
Քանիցս բարձրաձայնեցի՝ վերահրատարակեք անվանի քաղաքական գործիչ Բախշի Իշխանյանի 1920 թ. Թիֆլիսում հայերեն և ռուսերեն լույս տեսած «Բագուի մեծ սարսափները: Անկետային ուսումնասիրութիւն սեպտեմբերեան անցքերի 1918 թ.» գիրքը, որտեղ հեղինակը մանրամասնորեն, վիճակագրական ճշգրտությամբ ներկայացրել էր Բաքվի 77 հազար հայ բնակչության 30 հազարի ցեղասպանդը: Դա կարող էր լինել զորեղ քարոզչամիջոց, քանզի կասկածից վեր է, որ եթե Ադրբեջանն ունենար նման «հաղթաթուղթ», աշխարհով մեկ վայնասուն կբարձրացներ, ինչպես եղավ Խոջալուի պարագայում:
Ոչի՛նչ չարվեց, թեև հրատարակվում էին հազարավոր ապուշ գրքեր:
Այս իրավիճակն ինձ հուսախաբեց, բայց չհուսալքեց:
Ինչպես հայոց Ցեղասպանության ճանաչումն ու դատապարտումը, այնպես էլ քաղաքականորեն «կիրթ» ձևակերպմամբ՝ դրա «հետևանքների վերացումը», վաղեմության ժամկետ չունեն:
Վերջին տարիներին ակնհայտ հետաքրքրություն էր դրսևորվում Օսմանյան Թուրքիայում հայոց տնտեսական կորուստների քննարկման ու լուսաբանման հանդեպ: Թուրքիայում հրատարակվում էին գրքեր (Թաներ Աքչամ, ՈՒնգուր ՈՒմիթ, Սաիթ Չեթինօղլու, Նևզաթ Օնարա, Այշե Հյուրի), երիտասարդ թուրք մասնագետներն ուսումնասիրում էին Թուրքիայում հայ վաճառականության պատմության հարցեր, ամերիկյան ու եվրոպական մամուլում ստեպ-ստեպ երևան էին գալիս նույնուղի հրապարակումներ: Մտածելու տեղիք էր տալիս նման «հոգածությունը», այնինչ հայերիս համար դա պետք է լինի ֆինանսանյութական կորուստների փոխհատուցման դատաիրավական հետապնդման հիմք:
Ինչպես վերևում ասացինք, 1919 թ. Փարիզի Խաղաղության վեհաժողովում մենք ներկայացրել էինք երկու` քաղաքական, իմա` տարածքային, և ֆինանսանյութական պահանջ՝ 19 մլրդ 130 մլն 932 հազար ֆրանկի տեսքով: Անցյալ մեկ դարի ընթացքում մենք մեր բոլոր մտավոր, ֆինանսական, կազմակերպչական միջոցներն ուղղորդել ենք առաջինին, մոռանալով երկրորդի մասին, այսինքն, գողոնը համարել ենք վերջնականապես կորսված, հայոց բռնազավթված ինչքը՝ երկրորդական: Բայց արդյո՞ք դա անդառնալիորեն կորսված է ու երկրորդական:
Դեռևս 1970 թ. լիբանանաբնակ գրող, պատմաբան Լևոն Վարդանը իր «Հայկական Տասնհինգը եւ հայերու լքեալ գոյքերը» գրքում նշում էր. «Խօսիլ հայկական պահանջներու մասին՝ ըրին շատեր, գրել՝ նո՛յնպէս. եւ, սակայն, այդ բոլորին մէջ, այդ բոլո՛ր տեսակի պահանջներուն մէջ յաճախ մոռցուելու դատապարտուեցան կարելիութիւնն ու անհրաժեշտութիւնը լքեալ գոյքերը դրամանիշով արտայայտող թիւ ու քանակին, եւ այս մէկը՝ կա՛մ անոր համար, որ հայկական պահանջներով զբաղողներ հետապնդել ուզեցին նախ հող հայրենին եւ ապա՛ միայն այլ բան, եւ կամ ալ անոր համար, որ երկրորդական թուող լքեալ գոյքերը արդէ՛ն իսկ կը նկատուէին վերջնականօրէն կորսուած:
Բայց Հայկական Դատի անբաժանելի մէկ մասն է պահանջը հայերու նիւթական կորուստներուն, որուն հետ, դժբախտաբար, եւ որքան որ ծանօթ է մեզի, զբաղած է ո՛չ մէկը հայոց պատմութեան քննիչներէն: Իսկ եթէ գտնուած են զբաղողներ՝ անոնք ալ չեն անցած ընդհանուր կարծիքներէ եւ քննութեան չդիմացող եզրակացութիւններէ անդին. ահա թէ ինչու՛ համար այսօր հայերու լքեալ գոյքերուն արժեւորումով զբաղիլ փորձող ո՛րեւէ մէկը ինքզինք կը գտնէ ամբողջական բացակայութեանը առջեւ այն աղբիւրներուն, որոնք կրնային առնուազն օժանդակել իր գնահատումի ճիգին:
Այսօր, եթէ կ’ուզուի նո՛յնիսկ հեռաւոր կերպով նշել իսկական քաշը նիւթական կորուստին եւ անոր հողայինի՛ն նաեւ, անհրաժեշտ է լրիւ կերպով ճանչնալ ընկերային եւ նիւթական վիճակն ու կենսամակարդակը Տասնչորսի արեւմտահայութեան եւ արեւելահայութեան. եւ որովհետեւ այս ուղղութեամբ կը գտնուի ո՛չ մէկ վիճակագրութիւն կամ ուսումնասիրութիւն՝ գնահատանքի որեւէ ճիգ անպայման պիտի բախի անտեղիտալի, անբեկանելի եւ անյաղթահարելի այն արգելքին, որ կը ծածկէ ուղին լքեալ գոյքերուն առաջնորդող:
Հակառա՛կ սա ճշմարտութեան, սակայն, իւրաքանչիւր հայու աւագ պարտականութիւնն է ա՛ռնուազն ճանչնալ ահաւորութիւնը կորուստին, զոր եթէ այսօր չի կրնար հայ պատմութեան ուսանողը պատկերացնել յստակ ու մէկին գիծերով՝ կարող է, սակայն, ա՛ռնուազն տալ անոր թերաստուերային մէկ պատկերը: Գուցէ ոմանց համար անընդունելի թուի այս մէկը, բայց անիկա առաւելագո՛յնն է, զոր կարող է կատարել հայ պատմութիւնը զննող որեւէ մարդ»:
Ահա այս ամբողջը ես համարեցի իմ «աւագ պարտականութիւն»:
Բաքվի մասին գրքիցս տասը տարի անց՝ 2016-ին, հրաշքով հրատարակեցի «Հայոց տնտեսական ցեղասպանություն: Հայերի տնտեսական գործունեությունը ներկայիս Թուրքիայի տարածքում մինչև 1915 թվականը: Փաստերի ժողովածու» 500-էջանոց գիրքը: Հարյուրավոր աղբյուրների հիման վրա ուսումնասիրել էի Թուրքիայի 100 քաղաքներում մեր տնտեսական ներդրումը, ունևոր դասի ընչազրկումը և սպանդը, տնտեսական բնագավառի 67 առավել նշանավոր անձանց կենսագրություններ, ներկայացրել 48 հայապատկան ֆինանսավարկային հաստատություններ, արտադրական ձեռնարկություններ ու տնտեսական միություններ, զետեղել 100 գովազդապատկեր և ավելի քան 400 լուսանկար:
Ինչու՞ էի այսքան չարչարվել: Գրքումս թվարկված են ունեզրկված հազարավոր մարդկանց ազգանուններ, որոնց՝ ցեղասպանություն վերապրածների ժառանգների չորրորդ սերունդը սփռված է աշխարհով մեկ: Այդ ժառանգներն իրավունք ունեն Թուրքիայից պահանջելու ֆինանսանյութական փոխհատուցում՝ դիմելով ՄԻԵԴ կամ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտե ¥հայցադիմումների բավարարման նախադեպեր կան թե մեկում, թե մյուսում¤: Առաջարկում էի ստեղծել միջազգային իրավունքի մասնագետներից, տնտեսագետներից, պատմաբաններից բաղկացած, պետական կամ հասարակական հովանի ունեցող մի մարմին, որը կուղղորդեր ու կաջակցեր ժառանգներին: Եվ խնդիրը զուտ ֆինանսական, նյութական չէր, խնդիրը թե ֆինանսանյութական էր և թե բարոյական… Խնդիրը պատմական արդարության հասնելու մեջ էր:
Անցավ չորս տարի և՝ ո՛չ մի արձագանք:
Շարունակեցի աշխատել, գիրքս լրամշակեցի, ավելացրի ևս 25 քաղաք ու 250 էջ նոր նյութեր և փաստաթղթեր: ¥Չեմ մտածում անգամ այդ ամենը հրատարակելու կամ անգլերեն թարգմանելու մասին, որովհետև ոչ մի, առավել ևս այս իշխանության աչքի լույսը չեմ եղել ու չեմ¤: Ես ընդամենը կատարել ու կատարում եմ հայ մարդու և քաղաքացու իմ պարտքը:
ԵԶՐԱՀԱՆԳՈՒՄՆԵՐ
1. Անկախությունից ի վեր մենք թույլ ենք տվել աններելի ռազմավարական սխալ՝ մշտապես եղել ենք պաշտպանվողի և ոչ նախահարձակի դերում: Սպասել ենք թշնամին հարձակվի, ռազմի դաշտում հաղթել ենք ու դինջացել: Այնինչ կարող էինք ռազմադաշտը տեղափոխել դատաիրավական հարթություն՝ ցեղասպանություն իրականացրած Թուրքիայից և Ադրբեջանից միջազգային ատյաններում ֆինանսանյութական հատուցում ստանալու պահանջով: Ես ամենայն հարգանքով եմ վերաբերվում Հայ Դատը պաշտպանող կազմակերպություններին և անհատներին, բայց իմ առաջարկը անտեսված-մոռացված պահանջի հիշեցում էր, 1919 թ. պահանջափաթեթի վերականգնման կոչ:
2. Նայում եմ Երևանում ՄԱԿ-ի գրասենյակի, Եվրամիության ներկայացուցչության, ԱՄՆ-ի և այլ երկրների դեսպանությունների առջև Արցախի և Հայաստանի հանդեպ Թուրքիայի և Ադրբեջանի անթաքույց ագրեսիան դատապարտելու պահանջով բողոքի ցույցերին, աշխարհի բազմաթիվ քաղաքներում Արցախի ճանաչման կոչով ազգակիցներիս երթերին ու չեմ զարմանում, որ աշխարհը բերանը ջուր է առել: Ավելին, թույլ է տալիս, որ խելագար Էրդողանը մատ թափ տա և շանտաժի լեզվով ասի՝ է հե՜յ Եվրոպա, է հե՜յ Ամերիկա, է հե՜յ Ռուսաստան, դուք չգիտեք ում հետ գործ ունեք: Չեմ զարմանում, որովհետև ամեն մեկն ի՛ր շահն ունի: Մեր ազգային շահը պիտի պաշտպանենք մենք ինքներս:
3. Պատերազմները, որպես կանոն, հանգեցնում են արտաքին ու ներքաղաքական, տնտեսական, բարոյահոգեբանական, մտածելակերպային լրջագույն փոփոխությունների, ինչը ենթադրում է սթափ, հավասարակշռված, անխուճապ վարվելակերպ: Ներքաղաքական խնդիրների մասին չեմ խոսի՝ պայմանավորված ռազմական դրության պայմաններում ԶԼՄ-ների հանդեպ սահմանափակումներով: Կանդրադառնամ արտաքին քաղաքական ասպարեզին: Հայաստանի ղեկավարությունը պարզապես պարտավոր է լինելու համարձակ ու դիմելու կտրուկ քայլերի: Հարկ է դիվանագիտական դեմարշներ կատարել բոլոր այն երկրների հանդեպ, որոնք ոչ միայն հրապարակավ կամ ծածուկ սատարում են Թուրքիայի և Ադրբեջանի ագրեսիային, այլև զինում են միջազգային հանցագործներին: Առաջին հերթին, հարկ է խզել դիվանագիտական հարաբերությունները Իսրայելի հետ: Դավիթ Անհաղթ կամ Ներսես Լամբրոնացի լինել պետք չէր հասկանալու, որ դեսպանություն բացել չէր կարելի այդ երկրում, որի դիրքորոշումը հայտնի էր վաղուց անտի: Արժե՞ր այդ քայլով ստվեր ձգել հայ-իրանական հարաբերությունների վրա: Արժե՞ր դեսպանատուն բացել և կարճ ժամանակ անց դեսպանին հետ կանչել:
4. Այս հրապարակման սկզբում նշեցի քաղաքակրթական պատերազմի մասին: Ովքե՞ր են մեր քաղաքակրթական թշնամիները:
Թուրքիան համաշխարհային ենիչեր է՝ իր օսմանյան անցյալով ու հանրապետական ներկայով, զավթող, բռնացող, անկիրթ ու լպիրշ: Թեև ենիչերությանը վերջ է տրվել 1826 թ., սակայն թուրքի ազգէական այդ կոդը պահպանվել է անխաթար, և անպատժելիության բարդույթով ապրող այդ պետության ողջ պատմությունը կարելի է բնորոշել մի քանի բառով՝ բնաջնջել ուրիշին, ոչնչացնել ուրիշի ստեղծածը կամ յուրացնել:
Թուրքերը համաշխարհային մշակույթին, քաղաքակրթությանը ոչի՛նչ չեն տվել, ինչ էլ ունեն՝ հայից ու հույնից ավարառած-յուրացրածն է: Վերջին ապացույցը՝ Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելն էր, որտեղ ենիչեր Էրդողանը նամազ արեց:
Է՛լ ավելի խայտառակ, խղճալի վիճակում է ստի ու կեղծիքի մեջ գլխովին թաթախված, հոգեկան անհավասարակշիռ վիճակում գտնվող, սեփական երկիրը Թուրքիայի վիլայեթի վերածած Ալիևի Ադրբեջանը: Ադրբեջանցիներն ի՞նչ ներդրում ունեն համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ: Ադրբեջանցի թուրքերը որևէ առնչություն չունեն անգամ նավթի հետ: Նավթարդյունաբերությունը հիմնել ու զարգացրել են Ալ. Մանթաշյանցն ու Ս. Լիանոսյանը, շվեդ Նոբել եղբայրները, ֆրանսիացի հրեաներ Ռոտշիլդները, ռուս Կոկորևն ու Գուբոնինը և թվարկածներիս հարյուրավոր հետնորդները:
Այս ամենը, ինչ ասում եմ, դատարկաբանություն չէ, ես տարիներ շարունակ ասվածն ապացուցել եմ և նորից ու նորից կապացուցեմ:
Այո, հայոց քաղաքակրթությունը համաշխարհային քաղաքակրթության անքակտելի բաղադրյալն է, իսկ մեր քաղաքակրթության անբաժան մասը ղարաբաղցիների ներդրումն է:
Ի՞նչ են նրանք տվել իրենց ժողովրդին՝ ականավոր պետական, ռազմական ու քաղաքական գործիչներ, Աստվածընտրյալ հոգևորականներ, արվեստի, մշակույթի և կրթության նվիրյալներ, անվանի գրողներ ու լրագրողներ, համբավավոր բիզնեսմեններ և այլն, և այլն: ¥Հիմա տեղը չէ, բայց ապագայում գուցե մի առանձին ցանկ հրապարակեմ¤: Թուրքիան և Ադրբեջանը միասին վերցրած անգամ չեն կարող համեմատվել Արցախի քաղաքակրթական ներդրման հետ: Ադրբեջանցին ու թուրքը, ահա, մեր քաղաքակրթության ղարաբաղյան այդ շերտն են ուզում վերացնել, ինչպես վարվեցին արևմտահայոց բաղադրամասի հետ:
Չե՜ն հաջողելու: Որովհետև քաղաքակրթական արժեքներն անսպանելի են:
5. Այս պատերազմը մեզ պարտադրված է, պատերազմ է ոչ միայն Արցախի ու Հայաստանի, այլև ողջ հայության դեմ:
Երիցս իրավացի էր լուսահոգի իմաստուն Սոս Սարգսյանը, երբ ասում էր, թե՝ Ղարաբաղը Ադրբեջանի համար տարածք է, իսկ մեզ համար՝ հայրենիք: Բայց ժամանակը բերեց իր սրբագրումները՝ թե Արցախը և թե Հայաստանը ենիչեր Էրդողանի ու խելագար Ալիևի համար վերածվեցին բռնազավթման ենթակա տարածքների: Նրանց ատելությունը խտացված է ֆոսֆորային ու կասետային ռումբերի մարտագլխիկների մեջ:
Չե՜ն հաջողելու:
Որովհետև զենքը ձեռքին կռվում է Զինվորը, որը պաշտպանում է իր կյանքը, ընտանիքի պատիվը, Հայրենիքի լինելիությունը:
31 հոկտեմբերի, 2020 թ.
Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ
Հ. Գ. Այս հրապարակմանը ձեռնամուխ եղա պատերազմի սկզբից և ավարտեցի, երբ աղետը դեռ վրա չէր հասել: Հաշվի առնելով ստեղծված նոր իրավիճակը, իհարկե, կարող էի որոշակի փոփոխությունների ենթարկել, սակայն չարեցի, որովհետև հրապարակման մեջ կան մի շարք հիմնարար դրույթներ:
Մեկ հարց է ինձ հետաքրքրում՝ ոչ ոքի չի՞ հետաքրքրում, որ առայժմ ցնծացող խելացնոր Ալիևը պատրաստվում է Հայաստանի հանդեպ 50 մլրդ դոլարի ֆինանսական հատուցման հայց ներկայացնել: Ճիշտ է, դա իր անիմաստությամբ զրոյական հետևանք կունենա, բայց քարոզչական արդյունք լինելու է:
Իսկ մե՞նք, մենք, որ ունենք բոլոր իրավական ու բարոյական հիմքերը:
Շարունակեք ծույլ-ծույլ փակ պահել ձեր աչքը, ականջն ու բերանը:
Աղբյուր՝ Irates.am
