«Ան­մա՞հ է այն գոր­ծը, ո­րի հա­մար ես մե­ռա…»

Գրե­թե մեկ տա­րի ու­րիշ ոչն­չով չեմ զբաղ­վել, Կո­մի­տա­սից զատ: ՈՒ­սում­նա­սի­րել եմ ահ­ռե­լի գրա­կա­նու­թյուն, ո­րից իմ աշ­խա­տա­սի­րու­թյան հա­մար գոր­ծա­ծել եմ 180 միա­վոր գիրք, տա­րե­գիրք, թերթ և ամ­սա­գիր (չհաշ­ված տաս­նյակ այլ աղ­բյուր­ներ, ո­րոն­ցից չեմ օգտ­վել, բայց պար­տա­վոր էի ի­մա­նալ), ստու­գել ու վերս­տու­գել եմ մե­ծա­թիվ հայտ­նի և ան­հայտ փաս­տեր: Դա տք­նանք էր: Հա­նուն ին­չի՞. դա բա­ցատ­րել եմ նա­խա­բա­նում:
Վար­դա­պե­տի ժա­մա­նա­կա­կից, նա­հա­տակ բա­նաս­տեղծ Դա­նիել Վա­րու­ժանն ա­սում էր. «Մար­դիկ ան­պատ­ճառ հրա­տա­րա­կե­լու հա­մար չէ որ պի­տի գրեն, այլ ի­րենց հա­ճոյ­քին հա­մար»: Դա իմ պա­րա­գա­յում էլ է մա­սամբ ի­րա­վա­ցի, «հա­ճոյք» էր, դառ­նա­ղի հա­ճույք, ո­րը, սա­կայն, պար­տա­վոր էի լույ­ս աշ­խարհ բե­րել:
Պե­տա­կան մար­մին­նե­րին դի­մելն ա­նի­մաստ էր, դրանք` ու՜ր, Կո­մի­տասն` ու՜ր:
Կա­րող էի սե­փա­կան մի­ջոց­նե­րով, նեղ­լիկ տպա­քա­նա­կով գիրք տպագ­րել, բայց դա ինձ զուտ ֆի­նան­սա­կան վնաս էր պատ­ճա­ռե­լու: Ես կա­րիք ու­նեի որ­քան հնա­րա­վոր է շատ ըն­թեր­ցող­նե­րի հասց­նե­լու Կո­մի­տա­սի ի՛մ ըն­կա­լու­մը:
Ա­հա թե ին­չու ցան­կա­նում եմ ե­րախ­տա­գի­տու­թյունս հայտ­նել «Ի­րա­տե­սին» սր­տա­ցավ պատ­րաս­տա­կա­մու­թյան հա­մար` աշ­խա­տան­քիս լրագ­րա­յին տար­բե­րա­կը հրա­պա­րա­կե­լու հա­մար:

ՆԱ­ԽԵՐ­ԳԱՆՔ

Ես ե­րաժշ­տա­գետ չեմ, և այս աշ­խա­տան­քը հղա­նա­լիս մտա­դիր չեմ ե­ղել ե­րաժշ­տա­գի­տա­կան որևէ վեր­լու­ծու­թյան փորձ ա­նել. դա կա­տա­րել են այլ ե­րախ­տա­վոր­ներ: Ինձ հե­տաք­րք­րել են Կո­մի­տա­սի ան­ձը, հո­գե­կան նե­րաշ­խար­հը, մտա­ծե­լա­կեր­պը և այն, ինչ նա ժա­ռան­գել է մեր ժո­ղովր­դին:
Կո­մի­տա­սը որ­քան խոր­հր­դա­նիշ է, հու­շար­ձան ու կուռք, նույն­քան էլ հո­ղե­ղեն ա­րա­րած, մարդ՝ բա­ռի ա­մե­նա­լայն ի­մաս­տով: Բայց և սո­վո­րա­կան մարդ չէր, Աստ­ծո կնի­քը կրող էակ էր, ո­րը բե­կեց հայ ժո­ղովր­դի ճա­կա­տա­գի­րը: Կյանք տվեց…
Հնա­րա­վո՞ր էր ա­վե­լի քան մեկ դա­րի ըն­թաց­քում նրա մա­սին կու­տակ­ված ամ­բողջ նյու­թը գի­տակ­ցել, մար­սել և ամ­փո­փել. ի­հար­կե՝ ոչ, այն անս­պառ է: Ինչ­պես ինձ­նից ա­ռաջ է ե­ղել, այն­պես էլ ինձ­նից հե­տո դեռ շա­տե­րը կանդ­րա­դառ­նան նրան, և ա­մեն անդ­րա­դարձ կլի­նի հեր­թա­կա­նը: Բայց ա­մեն հեր­թա­կան պի­տի ու­նե­նա ի­մաստ ու նշա­նա­կու­թյուն: Իմ այս գր­վածքն էլ է հեր­թա­կա­նը: Եվ չէի ցան­կա­նա, որ սա ըն­կալ­վեր որ­պես զուտ գի­տա­կան աշ­խա­տու­թյուն, այդ իսկ պատ­ճա­ռով, թե­պետ հիմ­քում ու­նե­նա­լով 70 աղ­բյուր (ի­մա՝ 180 միա­վոր գիրք, տա­րե­գիրք, թերթ և ամ­սա­գիր), ես խու­սա­փել եմ տո­ղա­տա­կի ծա­նո­թագ­րու­թյուն­նե­րից:
Այս աշ­խա­տան­քը ստուգ­ված ու վերս­տուգ­ված բազ­մա­թիվ փաս­տե­րի հի­ման վրա գր­ված հրա­պա­րա­կա­խո­սու­թյուն է: Ժանրն այդ պի­տի լի­ներ, ո­րով­հետև ինձ խիստ մտա­հո­գում է հա­մաշ­խար­հա­յին ա­լե­կոծ օվ­կիա­նում հող­մա­ծեծ ե­ղող Հա­յոց նա­վա­կի ա­պա­գան: Ես ան­հան­գիստ եմ Հայ­րե­նի­քից ու Հո­ղից ար­մա­տա­խիլ ե­ղած և ա­մեն օր ար­մա­տից կտր­վող ազ­գա­կից­նե­րիս ճա­կա­տագ­րով: Եր­կյուղ ու­նեմ նաև սե­փա­կան ա­պա­գա­յի ու ճա­կա­տագ­րի հան­դեպ: Այդ վա­խը նոր չէ, այն ու­ղեկ­ցում է ա­մեն մտա­ծող մար­դու՝ իր ողջ կյան­քի ըն­թաց­քում: Բայց ես ապ­րե­լու ելք գտա հան­ձին Կո­մի­տա­սի, և հա­մոզ­ված եմ՝ յու­րա­քան­չյուր հայ մարդ պետք է ու­նե­նա ի՛ր Կո­մի­տա­սը:

ԿԵՆ­ՍԱԳ­ՐՈՒ­ԹՅՈՒՆ

Ա­հա Կո­մի­տա­սի ինք­նա­կեն­սագ­րու­թյու­նը, որ գրել է սե­փա­կան ձե­ռամբ 1908 թ. հու­նի­սի 24-ին, և սա տի­պա­կան CV-ի է՝ Curriculum vitae, լա­տի­նե­րե­նից թարգ­մա­նա­բար՝ կյան­քի ըն­թացք, կյան­քի և մաս­նա­գի­տա­կան ու­նա­կու­թյուն­նե­րի հա­կիրճ նկա­րագ­րու­թյուն:
Այդ ինք­նա­կեն­սագ­րու­թյու­նը ա­ռա­ջին ան­գամ տպագր­վել է Բոս­տո­նի «Հայ­րե­նիք» ամ­սագ­րի մա­յի­սյան հա­մա­րում և առ­նչ­վում է բա­նաս­տեղծ, հրա­պա­րա­կա­խոս Լի­պա­րիտ Նա­զա­րյա­նի (գրա­կան կեղ­ծա­նու­նով՝ Ռու­բեն Լեռ­նյան) հետ: Հրա­պա­րակ­ման հա­մար Ռ. Լեռ­նյա­նը այս­պի­սի նա­խա­բան էր գրել. «1908-ի աշ­նան վեր­ջե­րը Թիֆ­լիս կը գտ­նուէի: Օր մը Կո­մի­տաս Վար­դա­պե­տը, որ կարճ ա­տե­նով Էջ­միած­նէն նոյն քա­ղա­քը ե­կած էր, դի­մեց ինձ, խնդ­րե­լով ռու­սե­րէ­նի թարգ­մա­նել իր ինք­նա­կեն­սագ­րու­թիւ­նը, որ իր­մէ ու­զած էր Պե­տերս­բուր­գի ռուս ե­րաժշ­տա­կան հան­դէս­նե­րէն մէ­կը:
ՈՒ­րա­խու­թեամբ ըն­դու­նե­ցի իր ա­ռա­ջար­կը: Սա­կայն քա­նի մը օ­րէն ստի­պուած էի թո­ղուլ Կով­կա­սը և անց­նիլ ար­տա­սահ­ման: ՈՒ­րիշ ձե­ռա­գիր­նե­րու թուին կր­ցայ հետս տա­նիլ նաև Կո­մի­տաս Վ.-ի կեն­սագ­րու­թիւ­նը, խոր­հե­լով թէ թարգ­մա­նու­թիւ­նը ար­տա­սահ­մա­նէն կը ղր­կեմ ի­րեն: Բայց հա­զիւ Ռու­սիոյ սահ­մա­նը ան­ցած, հի­ւան­դա­ցայ և հար­կադ­րուե­ցայ քա­նի մը ա­միս մնալ սա­նա­տո­րիու­մի մը մէջ: Կազ­դու­րուե­լէ ետ­քը ե­կայ Պո­լիս ու նո­րէն հոն հան­դի­պե­ցայ Կո­մի­տաս Վ.-ին: Յի­շե­ցու­ցի իր գրու­թեան մա­սին ու հար­ցու­ցի, թէ պէտք կա՞յ այժմ թար­գմա­նե­լու: «Ձգէ», ը­սաւ, «Ես որ մոռ­ցեր էի ա­նոր մա­սին, ռու­սե­րը հա­ւա­նօ­րէն ա­ւե­լի շուտ մոռ­ցած պի­տի լի­նին»: «Ի՞նչ ը­նեմ հա­պա ձե­ռա­գիրդ»: «Պա­հէ՛ քովդ, օր մը թերևս պէտք գայ»:
Կը խոր­հիմ, թէ օ­րը ե­կած է: Շա­տոնց կ՛ու­զէի հրա­տա­րա­կու­թեան յանձ­նել այդ ան­պա­ճոյճ գրու­թիւ­նը, բայց միշտ կը յու­սա­յի, թէ տա­րա­բախտ ա­րուես­տա­գէ­տը կը բժշ­կուի իր ծանր տա­ռա­պան­քէն ու այն ա­տեն՝ իր օգ­նու­թեամբ լրաց­նե­լով գրու­թիւ­նը, ի­րեն ա­ւե­լի վա­յել ձևով հրա­տա­րա­կու­թեան կը յանձ­նուի:
Ճա­կա­տա­գի­րը սա­կայն ու­րիշ կերպ տնօ­րի­նեց. խեղճ Կո­մի­տաս Վ.-ի վի­ճա­կը այլևս ա­նյու­սա­լի կը նկա­տուի, ու ինքն ալ կար­ծես ար­դէն բո­լո­րո­վին մոռ­ցուած է այն հա­սա­րա­կու­թե­նէն, ո­րը տա­րի­ներ շա­րու­նակ հր­ճուան­քի և ոգևո­րու­թեան ոչ մէկ ար­տա­յայ­տու­թիւն կը խնա­յէր ա­նոր հա­մար: Ան­ցեալ­նե­րը գո­նէ թեր­թե­րու մէջ եր­բեմն տե­ղե­կու­թիւն­ներ կը տրուէին իր ա­ռող­ջա­կան կա­ցու­թեան մա­սին, իսկ այժմ ա­հա գրե­թէ եր­կու տա­րի է որ իր ա­նու­նը շատ քիչ կը յի­շուի: Այս­պէ­սով, ինք­նա­կեն­սագ­րու­թիւ­նը ար­դէն տե­սակ մը պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նի, ինչ որ ոչ միայն կ՛ար­դա­րաց­նէ, այլև անհ­րա­ժեշտ կը դարձ­նէ իր հրա­պա­րա­կու­թիւ­նը:
Դպ­րո­ցա­կան տետ­րա­կէ մը փր­ցուած եօթ թեր­թիկ­ներ են, ո­րոնց­մէ ա­ռա­ջի­նին վրայ գրի­չի փութ­կոտ ու լայն շար­ժում­նե­րով և եր­կա­թագ­րին մօ­տե­ցող գլ­խա­տա­ռե­րով գրուած է.
ԿՈ­ՄԻ­ՏԱՍ ՎԱՐ­ԴԱ­ՊԵՏ ԿՈՒ­ՏԻ­ՆԱ­ՑԻ 
ԻՆՔ­ՆԱ­ԿԵՆ­ՍԱԳ­ՐՈՒ­ԹԻՒՆ
1908 ՅՈՒ­ՆԻՍ 24
ՍՈՒՐԲ ԷՋ­ՄԻԱ­ԾԻՆ»:
Ինք­նա­կեն­սագ­րու­թյունն ա­վարտ­վում է Կո­մի­տա­սի տպա­գիր և ան­տիպ աշ­խա­տու­թյուն­նե­րի ցան­կով:
1931-ին նույն փաս­տա­թուղ­թը նույ­նա­կերպ, բայց սե­փա­կան ծա­նո­թագ­րու­թյուն­նե­րով, Փա­րի­զի «Ա­նա­հիտ» ամ­սագ­րում տպագ­րում է Ա. Չո­պա­նյա­նը:
1936-ին Մխի­թա­րյան Հայր Ղ. Տա­յա­նը նույ­նը տպագ­րում է «Բազ­մա­վէպ»-ում՝ իր ծա­նո­թագ­րու­թյուն­նե­րով, բայց ա­ռանց Կո­մի­տա­սի աշ­խա­տու­թյուն­նե­րի ցան­կի հատ­վա­ծի:
Բայց այս­տեղ հե­տաքր­քիր է մեկ այլ բան՝ վար­դա­պե­տը իր ցան­կում չի նշում ևս մեկ տպա­գիր աշ­խա­տան­քի մա­սին: 1903 թ. Սանկտ Պե­տեր­բուր­գում, Ե. Բաղ­դա­սա­րյան­ցի ու Դ. Օք­րո­յա­նի խմ­բագ­րու­թյամբ, հրա­տա­րակ­վում է «Գե­ղա­րուես­տա­կան ալ­բօմ Յ. Կ. Այ­վա­զովս­կու յի­շա­տա­կին» ծա­վա­լուն ժո­ղո­վա­ծուն, ո­րի ե­րաժշ­տա­կան բաժ­նում տպագր­վում է Կո­մի­տա­սի «Լօ­ռե­ցի­նե­րի գու­թա­նի հո­ռո­վե­լը» (ի­մա՝ «Լոռ­վա գու­թա­ներ­գը»): Ա­հա այս հրա­պա­րա­կու­մը Կո­մի­տա­սը չի նշում իր աշ­խա­տու­թյուն­նե­րի ցան­կում: Ին­չու՝ չգի­տեմ:

Այժմ անդ­րա­դառ­նանք բուն ինք­նա­կեն­սագ­րու­թյա­նը:
Վար­դա­պե­տը գրում է. «Ծնուել եմ 1869 թուին, սեպ­տեմ­բե­րի 26-ին, Փոքր Ա­սիա­յի Կու­տի­նա կամ Քիւ­թա­հիա քա­ղա­քում: Եր­րորդ օրն ինձ մկր­տել են և ա­նունս դրել Սո­ղո­մոն:
Հայրս՝ Գէորգ Սո­ղո­մո­նեա­նը քիւ­թա­հիա­ցի է, իսկ մայրս՝ Թա­գու­հի Յով­հան­նի­սեա­նը բուր­սա­ցի: Եր­կուսն էլ հայ են»:
«Եր­կուսն էլ հայ են» շեշ­տու­մը իր հա­մար կարևոր էր, և ու­շագ­րավ է, որ գրում է ներ­կա ժա­մա­նա­կով: Բայց հե­տաքր­քիր է մեկ այլ բան՝ հոր ազ­գան­վան վրա իր ձեռ­քով տո­ղա­տա­կի ծա­նո­թագ­րու­թյուն է նշել. [«Սո­ղո­մո­նեան­նե­րը ու Քիւ­թա­հիա­յի հայ հին ըն­տա­նիք­նե­րը հայ­կա­կան զոք ցե­ղիցն են և գաղ­թել են ԺԷ դա­րու վեր­ջում Գողթն գա­ւա­ռի Ցղ­նայ գիւ­ղից»:
Ցղ­նա գյուղն ի­րե­նից ի՞նչ է ներ­կա­յաց­նում: Ըստ մե­րօ­րյա քար­տե­զի, գտն­վում է Ադր­բե­ջա­նի Ինք­նա­վար Հան­րա­պե­տու­թյան տա­րած­քում, Օր­դու­բադ քա­ղա­քի մոտ: Հնում Մեծ Հայ­քի Վաս­պու­րա­կան աշ­խար­հի Գողթն գա­վա­ռի գե­ղա­տե­սիլ, շեն­շող բնա­կա­վայր էր, ու­ներ ե­րեք ե­կե­ղե­ցի, դպ­րոց: 1989 թ. վեր­ջին հա­յե­րին ստի­պե­ցին լքել գյու­ղը, հայ­րե­նազր­կե­ցին, բռ­նա­զավ­թե­ցին ու հա­յի հետ­քը վե­րաց­րին:
Լավ, Կո­մի­տա­սի նախ­նի­նե­րը XVII դա­րում Ցղ­նա­յից գաղ­թել են Կու­տի­նա: Այդ քա­ղա­քը գտն­վում է Պոլ­սից ու Բուր­սա­յից հա­րավ, Իզ­մի­րի և Ան­կա­րա­յի մեջ­տե­ղում: Հա­յերն այս­տեղ հայ­տն­վել են XIV-XV դա­րե­րում և ու­նեին եր­կու ե­կե­ղե­ցի՝ Սբ Աստ­վա­ծա­ծին ու Սբ Թեո­դո­րոս: Նրանք ապ­րում էին ա­ռան­ձին թա­ղա­մա­սում, ո­րը վեր­ջա­նում էր Ա­ճեմ դաղ լե­ռան ստո­րո­տին: Հա­յե­րի գրե­թե կե­սը զբաղ­վում էր կոշ­կա­գոր­ծու­թյամբ, մյուս կե­սը գորգ էր գոր­ծում ու հախ­ճա­պա­կի ար­տադ­րում, ո­րը մեծ հռ­չակ էր վա­յե­լում ոչ միայն Թուր­քիա­յում, այլև հե­տա­գա­յում՝ Եվ­րո­պա­յում և ան­գամ Ա­մե­րի­կա­յում: Կո­մի­տա­սի հայրն ու հո­րեղ­բայ­րը կոշ­կա­գործ­ներ էին:
Սա­կայն դառ­նամ նրա ինք­նա­կեն­սագ­րու­թյա­նը. «Հօրս ու մօրս ազ­գա­տոհ­մը ի բնէ ձայ­նեղ է: Հայրս ու հօ­րեղ­բայրս՝ Յա­րու­թիւն Սո­ղո­մո­նեա­նը յայտ­նի դպիր են ե­ղել մեր քա­ղա­քի Ս. Թէո­դո­րոս ե­կե­ղե­ցում:
Մայրս վախ­ճան­վել է 1870 թուին, իսկ հայրս՝ 1880 թուին: Ծնող­նե­րիս մա­հից հե­տո ինձ՝ միա­մօր զա­ւա­կիս, դաս­տիա­րա­կել և ուս­մանս մա­սին մեծ հոգ է տա­րել հօ­րա­կան տատս՝ Մա­րիա­մը»]:
Ման­չուկ Սո­ղո­մո­նը չորս տա­րի հա­ճա­խում է դպ­րոց, երբ 1880-ին վախ­ճան­վում է հայ­րը, թող­նե­լով իր որ­բին: «1881 թուին մեր վի­ճա­կի ա­ռաջ­նոր­դը Գէորգ վար­դա­պետ Դեր­ձա­կեա­նը պէտք է գնար Սուրբ Էջ­միա­ծին ե­պիս­կո­պոս ձեռ­նադ­րուե­լու: Գէորգ Դ Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թու­ղի­կո­սը հրա­մա­նագ­րել էր, որ ա­ռաջ­նոր­դը հե­տը բե­րէ և մի որբ ա­շա­կերտ, իր Ս. Էջ­միած­նում հիմ­նած Մայր Ա­թո­ռի Գէոր­գեան ճե­մա­րա­նի հա­մար: Քսան որ­բի մէջ վի­ճակն ինձ ըն­կաւ և ա­ռաջ­նորդն ինձ Ս. Էջ­միա­ծին բե­րաւ»:
Եվ Սբ Էջ­միած­նում տե­ղի է ու­նե­նում մի ու­շագ­րավ դիպ­ված: Գևորգ Դ կա­թո­ղի­կո­սը ցան­կա­նում է տես­նել տղա­յին ու խիստ զայ­րա­նում է, որ ե­րե­խան միայն թուր­քե­րեն է խո­սում:
Տա­րօ­րի­նակ բան չկար, Կու­տի­նա­յի հա­յե­րը թր­քա­խոս էին: Միայն հոգևոր դասն էր, որ գրա­բա­րով պա­տա­րագ էր մա­տու­ցում, ծե­սեր կա­տա­րում, շա­րա­կան­ներ եր­գում, իսկ հա­յե­րը, ո­րոնք թր­քա­խոս էին, բայց ոչ թր­քա­ցած, ան­տե­սա­նե­լի, ա­ներևույթ թե­լե­րով կապ­ված էին և մայ­րե­նիին, և ի­րենց հա­վատ­քին:
Սո­ղո­մո­նը որ­բի հան­դգ­նու­թյամբ կա­թո­ղի­կո­սին պա­տաս­խա­նում է.
-Հենց դրա հա­մար էլ ինձ բե­րել են, որ հա­յե­րեն սո­վո­րեմ:
-Ա­պա, ի՞նչ գի­տես,-հարց­նում է կա­թո­ղի­կո­սը:
-Եր­գել գի­տեմ,-հա­մար­ձա­կո­րեն պա­տաս­խա­նում է ե­րե­խան:
ՈՒ եր­գում է իր աստ­վա­ծա­տուր սոպ­րա­նո­յով: Եր­գում է «Լոյս զուարթ», ա­ռանց բառ իսկ հաս­կա­նա­լու, պար­զա­պես լսել էր ու բա­ցա­ռիկ ե­րաժշ­տա­կան լսո­ղու­թյան շնոր­հիվ մտա­պա­հել:
Դա այն­պի­սի ազ­դե­ցու­թյուն է գոր­ծում կա­թո­ղի­կո­սի վրա, որ սկ­սում է լաց լի­նել, և տա­րի­ներ անց Կո­մի­տա­սը պատ­մում է, թե ինչ­պես էին ար­ցունք­նե­րը հո­սում և կոր­չում վե­հա­փա­ռի թավ մո­րու­քի մեջ…
Սո­ղո­մո­նի ճե­մա­րա­նա­կան դա­սըն­կեր, ան­վա­նի գրող, հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ Ա­վե­տիս Ա­հա­րո­նյանն այս­պես է նկա­րագ­րում. «ՈՒ մի օր Թուր­քիա­յի մի ան­կյու­նից մի փոք­րիկ տղա ըն­կաւ ճե­մա­րան:
Վտիտ, ոսկ­րոտ, բարձ­րա­հա­սակ, նր­բա­կազմ, մի տգեղ, հի­ւան­դոտ տղայ: Կար­ծեմ կո­կոր­դի ցաւ ու­ներ, և պա­րա­նո­ցը միշտ փաթ­թած էր մի ճեր­մակ լա­թով: Ամ­բողջ դէմ­քի վրայ իշ­խում էին միայն իր վառ, ա­նուշ ծի­ծաղ­կոտ աչ­քե­րը: Հա­կա­ռակ իր թոյլ կազ­մուած­քին, նա աշ­խոյժ էր, ան­հան­գիստ, կա­տա­կա­սէր: Երգ ու ե­րաժշ­տու­թիւ­նից դուրս ու­րիշ ո­չինչ չէր գրա­ւում նրան: Ա­շա­կեր­տա­կան վազք ու խա­ղե­րին գրե­թէ չէր մաս­նակ­ցում, բայց իր ձայ­նը ան­վերջ լս­ւում էր դա­սա­րա­նից, ուր նա ե­ռան­դով սեր­տում էր հայ­կա­կան նո­տա­նե­րը՝ «խօ, նէ, բա…», ա­պա եւ­րո­պա­կա­նը՝ «տո, րէ, մի, ֆա, սօլ»…
Փոք­րիկ Սո­ղո­մոնն էր նա, որ յե­տոյ պի­տի դառ­նար ազ­գա­յին նշա­նա­ւոր, մե­ծահռ­չակ ե­րաժշ­տա­գէտ Կո­մի­տաս»:
Ա­հա այս ե­րե­խան էր, որ հա­սակ առ­նե­լով՝ հե­տա­գա տա­րի­նե­րին ձեռք բե­րեց այլ բնու­թագ­րում­ներ ևս՝ մի­ջա­հա­սակ, նի­հար, ջլուտ, դեմ­քը դեղ­նա­վուն, աչ­քերն ար­տա­հայ­տիչ ու վառվ­ռուն, ա­րա­գա­քայլ ու ան­համ­բեր, միշտ շտա­պող, միշտ աշ­խա­տա­սեր, կյան­քից գոհ, լա­վա­տես, անն­կուն կամ­քի տեր, ան­կեղծ, բա­րե­հո­գի, մա­նուկ­նե­րի հետ՝ ման­կա­վա­րի, ըն­կեր­նե­րին գնա­հա­տող, բա­րե­կամ­նե­րին նվիր­ված, բա­նաս­տեղծ ու կո­միկ դե­րա­սան, ֆար­սի վար­պետ, ըն­թեր­ցա­սեր, պա­րող, մաք­րա­սեր, ու­տե­լու մեջ պարզ ու չա­փա­վոր, չէր խմում ու չէր ծխում, ա­մառ թե ձմեռ քնում էր բաց պա­տու­հա­նով, պառ­կում ու­ղիղ հա­տա­կի վրա, ա­ռանց ներք­նա­կի ու բար­ձի:
Այ­նու­հետև Սո­ղո­մո­նը հայտ­նում է, որ 1890 թ. ձեռ­նադր­վել է ա­վագ սար­կա­վագ, 1893-ին՝ ա­բե­ղա, ստա­նա­լով Կո­մի­տաս ա­նու­նը, ու նշա­նակ­վել ճե­մա­րա­նի ե­րաժշ­տու­թյան ու­սու­ցիչ, դա­սա­վան­դե­լով հայ ե­կե­ղե­ցա­կան ե­րաժշ­տու­թյուն, իսկ 1895 թ.՝ ար­ժա­նա­ցել վար­դա­պե­տի տվ­չու­թյան աս­տի­ճա­նի:
Ա­պա վեր­ջում նշում տպագր­ված ե­րեք հոդ­ված, ևս ե­րե­քը՝ գեր­մա­նե­րեն ու ֆրան­սե­րեն, վեց եր­գա­րան, մեկ տաս­նյակ ան­տիպ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­ներ:

(շա­րու­նա­կե­լի)

Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱՆ

Աղբյուր՝ Irates.am